Cierpienie często staje się tematem literatury, tak jak często obecne jest w naszym życiu. Pisarze niczym dokumentaliści zapisują dramatyczne ludzkie doświadczenia, których choćby w minionym wieku nie brakowało.
Tak jak miłość, radość, szczęście, tak i cierpienie jest jednym z wielu doznań ludzkich. Cierpimy, ponieważ mamy uczucia, nie jesteśmy obojętni. Utrata ukochanej osoby, nieszczęśliwe wydarzenie czy po prostu brak powodzenia w życiu to powód do cierpienia.
Cierpienie w literaturze
Losy tych postaci w naszego kręgu kulturowego stały się mitem i symbolem cierpienia, choć każda z postaw, każda z tych biografii to inny scenariusz cierpienia.
Jako kara za grzechy
- W wielu religiach istnieje wyobrażenie krainy umarłych, do której trafiają grzesznicy. Cierpią tam męki za to, że za życia grzeszyli. W mitologii greckiej takim miejscem jest Tartar najgłębiej położona część Hadesu, natomiast w religii chrześcijańskiej piekło – straszliwe miejsce, gdzie króluje Lucyfer.
- Niobe popełniła grzech pychy. Była tak dumna ze swoich dzieci (7 synów i 7 córek), że uważała się za bardziej godną szacunku od Latony, matki Apollina i Artemidy. Apollo i Artemida pomścili zniewagę matki, zabijając na oczach Niobe strzałami z łuku wszystkie jej dzieci. Zrozpaczoną Niobe Zeus przemienił w kamień.
- Stary Testament (Adam i Ewa popełnili grzech nazwany później pierworodnym i zostali wygnani z raju. Musieli ciężko pracować, poznali ból, strach i cierpienie).
- Dziady cz. II Adama Mickiewicza
W noc dziadów w cmentarnej kaplicy pojawiały się pokutujące dusze. Duchy dzieci nie mogły zaznać szczęśliwego życia w niebie, ponieważ za życia nie zaznały żadnej troski. A wg ludowego przekonania „kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie zazna słodyczy w niebie”. Duch Zosi został skazany na cierpienie, ponieważ dziewczyna lekceważyła uczucia innych. Natomiast na wieczną mękę skazano Widmo złego pana – okrutnego dziedzica, który straszliwie traktował swoich poddanych. Cierpienie dusz zawieszonych pomiędzy ziemią a niebem po śmierci to nieunikniona kara za grzechy popełnione za życia – taki morał wynika z Dziadów.
Jako kara za sprzeciwianie się woli bogów lub władców
- Mit o Prometeuszu.
- Quo vadis Henryka Sienkiewicza (prześladowania chrześcijan przez Nerona).
Jako próba charakteru
- Hiob był dobrym i bogobojnym człowiekiem. Jednak jego życie stało się przedmiotem zakładu między Bogiem a Szatanem. W wyniku tego zakładu na Hioba spadły wszelkie cierpienia, jakie mogą człowieka spotkać, co miało wystawić jego wiarę na próbę. Został pozbawiony majątku i rodziny oraz dotknięty trądem. Mimo skrajnej rozpaczy Hiob nie zaparł się Boga. Ostatecznie Bóg nagrodził go za to przywróceniem i pomnożeniem zdrowia, mienia i dzieci. Ta opowieść ma uświadomić człowiekowi, że nigdy nie należy wątpić w Boskie zamiary. Prawy, uczciwy człowiek, choć cierpi i nie rozumie Boskich wyroków, ostatecznie będzie nagrodzony. Dzięki takiemu rozumieniu, żyjąc w cnocie, ufając Bogu, można uzyskać spokój w cierpieniu.
- Bóg poddał próbie wiarę Abrahama. Nakazał mu złożyć w ofierze swojego syna. Abraham nie odmawia Bogu największej ofiary, lecz odczuwa ból jak najbardziej po ludzku – cierpi, bo kocha dziecko. W ostatnim momencie, kiedy zbolały ojciec podnosi nóż, pojawia się anioł i powstrzymuje wykonanie rozkazu.
Jako fatum, klątwa
- Wyrocznia delficka przepowiedziała Edypowi, że zabije swojego ojca i poślubi swoją matkę. Młodzieniec próbuje uniknąć wypełnienia się przepowiedni ale przed Fatum nie ma ucieczki. Kiedy dowiaduje się od sługi, że klątwa się wypełniła w rozpaczy oślepił się i udał na wygnanie.
Cierpienie dla dobra ogółu
- Prometeusz w mitologii greckiej jest uosobieniem cierpienia poniesionego dla ludzkości. Prometeizm oznacza postawę poświęcenia się dla narodu, społeczeństwa itd. Nie przypisujemy wymiaru religijnego temu czynowi (tak jak ma to miejsce w przypadku Chrystusa), ale cierpienie prometejskie – to, być może, ten wzór, który ułatwi rozważania na temat: czy cierpienie może mieć jakiś sens?
- Chrystus (Nowy Testament)
W sensie religijnym cierpiał aby wybawić ludzi od grzechu. A czy można mówić o Chrystusie, gdy rozprawiamy o zwykłym ludzkim cierpieniu? Tak – bo choć to Syn Boży, to także człowiek, który cierpiał po ludzku.
Miłość jako cierpienie
Miłość jest cierpieniem – tak twierdzi wielu z tych, którzy przeżyli wielką miłość. Cierpi się, jeśli miłość jest nieodwzajemniona lub jeżeli na drodze do szczęścia kochanków stają inni ludzie lub bariery społeczne.
- Dzieje Tristana i Izoldy
Tristan był jednym z rycerzy króla Marka – władcy Kornwalii. Zobowiązał się przywieźć mu jego wybrankę, irlandzką księżniczkę, Izoldę. Młodzi, nieświadomie wypiwszy napój miłosny w trakcie podróży morskiej, nieszczęśliwie się w sobie zakochali. - Romeo i Julia Williama Szekspira.
- Adam Mickiewicz Niepewność, Do M***)
Cierpienie po utracie najbliższych
- Eurydyka, kochana żona Orfeusza, została ukąszona przez żmiję i zmarła. Zrozpaczony mąż zszedł do Hadesu by zmusić władców podziemnego świata do oddania mu żony. Jego muzyka wzruszyła królujących w podziemiu Hadesa i Persefonę tak bardzo, że zgodzili się na jej powrót. Pod jednym jednak warunkiem: dopóki nie wyjdą z królestwa zmarłych Orfeuszowi nie będzie wolno obejrzeć się za siebie. Orfeusz nie mógł jednak oprzeć się pokusie i złamał obietnicę tracąc na zawsze ukochaną.
Cierpienie Matki Boskiej
Na widok męki Syna jest uniwersalnym obrazem matki rozpaczającej nad tragedią swojego dziecka. Szczególnie człowieczy ból, nie boski, lecz ziemski, wyraża średniowieczny Lament świętokrzyski – jeden z zabytków naszej literatury. Tam Maryja zwraca się do ziemskich słuchaczy, opiewając swój matczyny ból.
- Jan Kochanowski poświęcił pamięci Urszulki swej zmarłej córeczki cykl trenów (Treny). Urszulka miała niespełna trzy lata, kiedy umarła. W tych utworach przeplata się miłość i rozpacz cierpiącego ojca. Treny to najwybitniejszy w polskiej literaturze cykl poświęcony śmierci i cierpieniu związanemu z odejściem ukochanej osoby.
- Wiele, wiele lat później, bo aż w XX stuleciu, inny poeta – Władysław Broniewski – poświęci cykl poetycki (Anka) swojej przedwcześnie zmarłej córce Ance. Ból ten sam, choć poetów dzielą wieki i konwencje literackie.
- Romantyczność Adama Mickiewicza (cierpienie Karusi po stracie ukochanego prowadzi do obłędu).
- Jurand ze Spychowa (Krzyżacy).
Sienkiewicz przedstawił cierpienie czysto fizyczne wywołany okrucieństwem i nienawiścią Krzyżaków jak i ból ojca, który stracił dziecko oraz ból upokorzenia.
- Elegia o… (chłopcu polskim) W wierszu Baczyńskiego podmiotem literackim jest matka, która opłakuje śmierć swego syna żołnierza. Opłakuje go jednak tak, jakby wciąż był małym dzieckiem. Nietrudno zauważyć podobieństwo między Elegią… a omówionym wcześniej motywem piety.
Cierpienie z powodu wojny
Wojna jest zła, ponieważ zadaje cierpienie niewinnym ludziom. Niezależnie od tego, kiedy i z jakiego powodu wybuchł konflikt, w czasie wojny zawsze będzie ktoś cierpiał. Fizycznie – okaleczeni w walce i psychicznie – osierocone dzieci, owdowiałe kobiety.
- Przywołaj Iliadę Homera i ból Priama po stracie syna. Achilles widząc cierpienie ojca wydał mu ciało swojego wroga, Hektora.
- Przywołaj okropności II wojny światowej i Holokaust – bezprecedensową próbę zagłady całego narodu żydowskiego w krajach europejskich w czasie II wojny światowej.
- Kamienie na szaniec
Na potworne cierpienia został skazany Rudy – w trakcie przesłuchań na gestapo hitlerowcy byli wobec niego bezlitośni. Rudy umarł na skutek odniesionych obrażeń. Alek umarł śmiertelnie raniony w trakcie akcji pod Arsenałem, Zośka niedługo później w czasie ataku na posterunek żandarmerii w Sieczychach.
Cierpienie jako nieustanny wewnętrzny niepokój
- Hamlet Williama Szekspira.
- Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (dramat rozdarcia między cielesnością a duchowością).
Cierpienie za wiarę
- Chrześcijanie zamieszkujący Rzym (Quo vadis) zostali obarczeni winą za podpalenie Rzymu. Z rozkazu Nerona zostali uwięzieni i skazani na śmierć przez spalenie, ukrzyżowanie, rozszarpanie przez dzikie zwierzęta. Umierali pogodzeni ze swym losem, pokornie przyjmując cierpienie.
Przemyśl!
- Cierpienie choć towarzyszy nam od początku (rodzimy się w bólu), nie potrafimy się z nim pogodzić. Pytamy: dlaczego? Chrześcijaństwo nie traktuje cierpienia jako kary za grzechy, ale my tak je właśnie najczęściej odbieramy. Co jednak z dramatycznymi przeżyciami tych, którzy na tragiczny los sobie nie zasłużyli?
- Uciekamy od cierpienia, nie zgadzamy się na nie, buntujemy przeciwko niemu. Postawa Aleksego, którego dramatyczne losy wynikały z własnego wyboru, wydaje nam się dziś obca. Podziwiamy, ale nie do końca potrafimy zrozumieć zachowanie Prometeusza czy innych postaci poświęcających własne szczęścia dla dobra ludzkości, narodu czy sprawy. Czytając o heroizmie bohaterów II wojny światowej, zadajemy sobie pytanie: czy bylibyśmy skłonni do takich ofiar?
Wyrzuty sumienia – to też rodzaj cierpienia
Kiedy uświadomimy sobie, że wyrządziliśmy komuś krzywdę, budzą się w nas wyrzuty sumienia. Często są tak silne, że nie pozwalają normalnie funkcjonować, zmuszają nas do dokonania zmian w życiu. Na szczęście są to zmiany na lepsze. Odczuwanie wyrzutów sumienia można też określić mianem cierpienia.
- Ebenezer Scrooge (Opowieść wigilijna) – kiedy w noc wigilijną za sprawą trzech duchów odbywał wędrówkę w czasie, uświadamiał sobie, jak niegodziwe było jego życie. Za wszelką cenę chciał naprawić krzywdy, jakie wyrządził swojemu pracownikowi i wielu biedakom, wobec których był obojętny lub okrutny. Całkowicie się zmienił, chciał nadrobić stracony czas.
- Marcin Borowicz (Syzyfowe prace) odczuwał wyrzuty sumienia, kiedy zdradzał swego kolegę, Figę Waleckiego. Figa zaprotestował przeciwko szkalowaniu opinii katolickich zakonnic, Marcin nie odważył się go głośno poprzeć, chociaż w duszy zgadzał się z poglądami kolegi.
Nie wolno zadawać cierpienia!
To odwieczna prawda, zapisana w dekalogu (Nie zabijaj!), utrwalona w ludowych wierzeniach i przysłowiach (Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe). Krzywdzić nie wolno, celowe zadawanie cierpienia to wielki grzech zasługujący na karę. To przekonanie powtarzają utwory literackie:
Balladyna Juliusz Słowacki
Zła, zawistna, okrutna dziewczyna za wszelką cenę chciała zdobyć władzę. Zabiła siostrę Alinę, która stanęła na jej drodze, a potem konsekwentnie likwidowała wszelkich przeciwników (Kirkora i Kostryna). Największą krzywdę wyrządziła własnej matce. Wypędza ją z domu, wyrzekła się jej. Karą dla Balladyny była śmierć. Zginęła od uderzenia piorunem w trakcie rozprawy sądowej, której sama przewodniczyła.
Który skrzywdziłeś
Taki tytuł nosi wiersz Czesława Miłosza. To przestroga dla tych, którzy sprawują władzę i nadużywają jej. Sprawujących władzę zawsze otacza tłum pochlebców, którzy ze strachu lub z chęci przypodobania się władcy gotowi są popełnić każdą niegodziwość. A ta niegodziwość to czyjaś krzywda, cierpienie. Zadaniem poety jest stanąć w obronie słabszych, nie zapomnieć o wyrządzonych krzywdach, być wiecznym wyrzutem sumienia dla władcy.
Kiedy cierpimy?
• Kiedy stracimy kogoś bliskiego,
• kiedy odczuwamy brak akceptacji ze strony otoczenia,
• kiedy nie jesteśmy kochani,
• kiedy nasze plany nie powiodą się,
• kiedy poważnie chorujemy.
Symbole cierpienia
- Pietá – tak nazywa się temat w malarstwie i rzeźbie przedstawiający Matkę Boską opłakującą zmarłego Chrystusa. Matka Boska siedzi i trzyma na kolanach ciało swego syna. Taki układ postaci celowo nawiązuje do równie ważnego motywu – Madonny z Dzieciątkiem, czyli przedstawienia Matki Boskiej z nowonarodzonym Chrystusem przy piersi. Pietá to symboliczne przedstawienie końca ziemskiej misji Chrystusa, ale przede wszystkim symbol matki cierpiącej, samotnej w swym bólu, żegnającej się ze zmarłym synem. Matka Boska nie wątpiła w boskość swego Syna, przez całe Jego życie wspierała Go w Jego trudnej misji. Ale w tym momencie samotnie pochylona nad swym Synem jest bardziej matką ludzką niż boską. Nie potrafi ukryć swego smutku, żalu, tak jakby nie mogła się pogodzić z odejściem najukochańszej osoby. Motyw piety bardzo często podejmowali twórcy wielu wieków, właśnie ze względu na ten ludzki charakter cierpienia Matki.
- Krzyż – symbol wiary chrześcijańskiej, ale i największego cierpienia. Jezus Chrystus umarł na krzyżu, aby odkupić grzechy wszystkich ludzi. Wybrał śmierć męczeńską, aby zmartwychwstać i niepodzielnie władać światem.
- Korona cierniowa – założona na głowę Chrystusowi zmierzającemu na górzę Golgotę, na której miał być ukrzyżowany.
Cytaty
Cóż za dziwną naturę ma człowiek! Wyobraża sobie mianowicie, że cierpienia, które sam znosi, są ogromne, a te, które zadaje – znikome. Jedne bowiem sam odczuwa, drugich zaś nie.
Pierre Bayle
Cierpię, więc jestem.
Jerzy Andrzejewski
Zobacz: