Według Szekspira – „Świat jest teatrem, aktorami ludzie”. A kto wyznacza im role: Bóg, fatum, człowiek, przypadek…? Przedstaw swoje poglądy na ten temat, odwołując się do wybranych utworów.

Zestaw lektur

• William Szekspir, Makbet
• Sofokles, Antygona
• Denis Diderot, Kubuś Fatalista i jego pan
• Bolesław Prus, Lalka
• Jan Kochanowski, Pieśni
• Biblia: Księga Koheleta, Psalmy
• Albert Camus, Dżuma
• Franz Kafka, Proces

Theatrum mundi (teatr świata) – jest to powstała w starożytności przejęta przez średniowiecze i rozpowszechniona w czasach baroku metafora, która ujmuje świat jako reżyserowany lub oglądany przez Boga teatr, odgrywany przez ludzi jako aktorów.

Erazm z Rotterdamu – Pochwała głupoty:

A całe życie ludzkie czymże jest innym, jak nie jakąś komedią, w której każdy występuje w innej masce i każdy gra swoją rolę, dopóki reżyser nie sprowadzi go ze sceny? Każe on jednak nieraz temu samemu człowiekowi występować w różnych rolach, tak że ten, kto niedawno w purpurze grał króla, teraz odgrywa służkę odzianego w gałgany. Pewnie wszystko to gra cieni, ale nie inaczej z tą komedią ludzkiego życia.

Utwory poetyckie:

  • Wisława Szymborska – Teatr na poczekaniu
  • Edward Stachura – Życie to nie teatr

Obraz:

  • Peter Breughel – Ślepcy (metafora ludzkiego życia)

 

Wstęp

Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają…
(Jak Wam się podoba, William Szekspir)

Słynna metafora Szekspira, który postrzega ludzi jako aktorów, a świat jako scenę, odbiera człowiekowi nadzieję na samostanowienie o swoim losie. Również Epiktet rzekł:

jak w teatrze dyrektor role rozdziela i jednemu każe grać rolę żebraka, drugiemu rolę króla (…), tak i w życiu Bóg każdemu z nas przeznacza rolę.

Kochanowski wzdychał:

wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom…

Pomysł, że jesteśmy marionetkami, a ktoś pociąga za sznurki, czyni człowieka przedmiotem, a nie podmiotem egzystencji. W takim razie kto właściwie pociąga za te sznurki? Bóg?

Wstęp rozwija cytat zawarty w temacie, a nawet zestawia inne skojarzenia literackie. Delikatnie polemizuje z pewną niekonsekwencją tematu, bo faktycznie metafora teatru sugeruje, że człowiek nie może być reżyserem swojego losu. Ale można się z tym nie zgodzić. Można rozważyć propozycję tematów (Bóg, fatum, przypadek, człowiek), ewentualnie wysnuć własną teorię. Choćby posłużyć się cytatem z Norwida:

Jak się nie nudzić na scenie tak małej
Tak niemistrzowsko zrobionej
gdzie wszystkie wszystkich ideały grały
A teatr życie płacony.
(Norwid, Marionetki)

Konspekt

Teza:

Udowadnia, że człowiek jest lalką, marionetką zależną od sił wyższych, tak jak sugeruje cytat. Tym samym własna wola człowieka ulega pomniejszeniu, a pojęcie przypadku nie istnieje.

  • Makbet – los przepowiedziały mu czarownice. Wprawdzie wziął sprawy w swoje ręce, ale w końcu stał się marionetką w świecie spełniających się przepowiedni. Sam mówi: „Życie jest bajką opowiedzianą przez głupca”. Gdzie tu miejsce na wolną wolę?
  • Antygona, Edyp i Jokasta – ofiary antycznego Fatum. Nawet gdy próbują z nim walczyć, przegrywają.
  • „Wszystko zapisane jest w górze” – tak twierdzi Kubuś Fatalista, gdy podróżuje sobie ze swoim panem. Wszystko: to, czy koń się potknie, co pan będzie spożywał na kolację i z kim będzie dzielił łoże. I rzeczywiście – fabuła potwierdza to mniemanie.
  • Piękna scena, kiedy Rzecki ogląda lalki na kontuarze w sklepie i porównuje to, co się z nimi dzieje, do ludzkiego losu. Nie rozmyśla sobie a muzom. Oto Wokulski. Próbował stanowić o swoim życiu – i tak wyszło tak, jak miało być.
  • Kochanowski rozmyślając o ludzkim losie, też porównuje ludzi do marionetek.
  • Biblia przedstawia wprawdzie w Psalmach wizję człowieka – wykonawcy woli Bożej na ziemi, ale za to w Księdze Koheleta nazywa go prochem marnym, przemijającym i nędznym.
  • Zdarzenia zarysowane w Dżumie można odczytać też jako pewną scenę, na której społeczność Oranu ktoś poddał eksperymentowi. Kto? W jakim celu? Czy ojciec Paneloux może mieć rację, widząc w tym karę za grzechy? Dlaczego dżuma (wojna, zło) nigdy nie umiera, a człowiek wciąż będzie wzywany do tablicy? Kto o tym zdecydował?

Konkluzja:

Człowiek nie chce pogodzić się z teorią, że jest tylko lalką albo aktorem odgrywającym napisaną już rolę. Chciałby sam decydować o swoim życiu. Do pewnego stopnia – może. Wobec pewnych tajemnic – jest bezbronny. A najważniejsze jest to, że nawet jeżeli istnieje scenariusz, kosmiczny program albo genetyczny zapis – i tak należy ważyć swoje czyny i brać za nie odpowiedzialność.

Sposoby na uatrakcyjnienie tematu

Proponowany schemat pracy realizuje jeden kierunek spośród podanych czterech. Jeśli ktoś uważa, że człowiek jest siłą motoryczną i decyduje o swoim losie, albo że to Bóg, albo że przypadek – powinien tego dowodzić. Bardzo atrakcyjna byłaby praca, w której starłyby się powyższe stanowiska – wówczas autor może przyjąć postawę poszukującą. Pracę można podzielić na cztery części – wniosek zamieścić w finale.

 

Najlepsze cytaty

Człowiek nie ma władzy nawet nad własnym życiem.
Blaise Pascal

Żyj według życiorysu, który chciałbyś sobie napisać.
Aleksander Kumor

Gdyby ludzie mogli kierować własnym przeznaczeniem, mielibyśmy tylko świętych i bohaterów.
Robert Louis Stevenson

O losie człowieka decyduje człowiek.
Bertolt Brecht

Przypadek rządzi ponad połową naszych działań, a my kierujemy resztą.
Niccolò Machiavelli

Nic się nie dzieje przypadkowo, zawsze jest jakaś przyczyna i konieczność.
Platon

Kto mnie tu postawił? Na czyj rozkaz i z czyjej woli przeznaczono mi to miejsce i ten czas?
Blaise Pascal