Odwołując się do Chłopów Reymonta i utworów Żeromskiego, wyjaśnij pojęcie naturalizmu.
Naturalizm to prąd literacki, który pojawił się w drugiej połowie XIX w. Jego prekursorem był francuski pisarz Emil Zola, który główne założenia kierunku przedstawił w teoretycznym szkicu Powieść eksperymentalna.
Przypomnijmy najważniejsze:
- pisarz powinien być chłodnym, beznamiętnym obserwatorem życia i tropicielem prawdy (jak naukowiec).
- Przy opisywaniu rzeczywistości ma rezygnować z fikcji i wykazywać drobiazgową, niemal fotograficzną precyzję w ukazywaniu szczegółów.
- Nie może przemilczać ciemnych, brutalnych stron życia – dlatego u naturalistów tak często spotykamy budzącą odrazę brzydotę (obrazowanie bliskie turpizmowi!) i drastyczne sceny.
- Człowiek spostrzegany jest w sposób biologistyczny (teoria Darwina!) – determinuje go bezwzględna walka o byt oraz instynkt seksualny. Tu – według naturalistów – tkwią główne motywy ludzkiego działania.
Jak wygląda artystyczna realizacja tych wskazań w Chłopach Reymonta i utworach Żeromskiego?
Rytm życia przedstawionego w czterotomowej epickiej opowieści o chłopskiej gromadzie jest ściśle związany z kalendarzem natury. Autor podkreślił to już na płaszczyźnie budowy utworu, dzieląc go na tomy odpowiadające kolejnym porom roku. To przyroda wyznacza ludziom porządek życia, zajęcia gospodarskie, święta i obrzędy religijne. Prawa biologii kształtują też sylwetki bohaterów, którzy w postępowaniu kierują się głównie najprostszymi instynktami. Pisarz zwrócił uwagę i na dobre, i na złe strony tego stanu. Pokazał, że niektóre instynkty mają siłę destrukcyjną, niszczącą, inne zaś stają się źródłem siły do zmagania się z trudnym chłopskim losem.
- Niewolnicą zgubnego instynktu jest Jagusia, niemal do końca podporządkowana własnej seksualności. Nie potrafi nad nią zapanować – kolejne romanse (Mateusz, Antek Boryna, wójt, kleryk Jaś) doprowadzają ją do zguby (publicznego potępienia i wypędzenia ze wsi).
- Instynkt posiadania i przywiązania do ziemi też może działać na szkodę człowieka (antagonizmy na tle majątkowym nawet w jednej rodzinie – Boryna i jego syn Antek – rozwarstwienie wiejskiej gromady od bogaczy do komorników), ale jednocześnie staje się źródłem siły i warunkuje zwycięstwo lipieckich chłopów w konflikcie z niemieckimi kolonistami.
- To właśnie on motywuje do pracy, bo pracuje się przecież „na swoim” (Nastka i Szymek Paczesiowie) i nosi znamiona świętości (symboliczna scena śmierci Boryny – siewcy podkreślająca niemal metafizyczny związek chłopa z rolą).
- Reymont zauważa jeszcze jedno instynktowne, atawistyczne (pierwotne) zachowanie: lęk jednostki przed gromadą, niemal bezwolne podporządkowanie się „stadu”. Przykład? Szalejący niedawno za Jagusią Antek nie stanął w jej obronie, bez słowa zgadza się z opinią innych.
U Żeromskiego naturalizm pojawia się w opowiadaniach – przykładem tej konwencji jest tekst Rozdzióbią nas kruki, wrony…
- Z typową dla naturalizmu drastycznością pisarz przedstawia śmierć powstańca Winrycha zakłutego przez kozackich żołdaków.
- Sięgająca bólu szczerość i dokładność pojawia się również w opisie agonii okaleczonego przez nich konia oraz „preparowaniu” ludzkich zwłok przez wrony, które „dostają się do mózgu, ostatniej wolnej fortecy (…)”.
- Naturalizm odzywa się też w konstrukcji postaci „ludowego szakala” – chłopa z pobliskiej wsi. Z przytłaczającą beznamiętnością pisarz relacjonuje, w jaki sposób zdobywa on „drogocenny łup” (budząca niesmak i protest czytelnika scena zdzierania odzieży i butów z powstańca), a potem usatysfakcjonowany, z „dziękczynną modlitwą” na ustach, wraca do domu.
Wiele naturalistycznych scen odnajdziemy w Ludziach bezdomnych. Narrator nie szczędzi nam opisów życia warszawskiej biedoty.
- Ze wstrząsającym obiektywizmem przedstawia np. dzielnicę żydowską (ulica Krochmalna i jej okolice), epatuje scenami budzącymi odrazę i wstręt. Są to nędzne, ciemne sklepiki – nory, stara Żydówka w łachmanach sprzedająca wodę sodową z oblepionej brudem szklanki, rude, chorowite dziewczyny, które w wytwórni peruk pracowicie „rozlepiają i czeszą kłaki”.
- Odrażający, budzący zdumienie i grozę wygląd ma też oglądana oczami Judyma robotnicza osada w Sosnowcu. Zamiast domów znajdujemy w niej „śmierdzące nory”, w których gnieżdżą się nędzarze i ich rachityczne dzieci o wyglądzie starców, „wynaturzone okazy gatunku ludzkiego”.
Trzeba jednak zaznaczyć, że naturalistyczne opisy u Żeromskiego zawierają w sobie pierwiastek impresjonistyczny, tzn. są naznaczone subiektywnymi odczuciami narratora. Nie potrafi on – jak zaleca Zola – w stu procentach ukryć swoich emocji w stosunku do przedstawianej rzeczywistości. Prowadzi to do powstania oryginalnego, lirycznego i bardzo poruszającego połączenia naturalizmu z liryzmem, którym przesycony jest świat wszystkich utworów Żeromskiego.
Zobacz:
Przedstaw założenia, twórców i przykłady naturalizmu w Europie
Przedstaw założenia, twórców i przykłady naturalizmu w europejskiej literaturze II poł. XIX wieku.