Franciszek Karpiński – poeta arkadii
Franciszek Karpiński (1741-1825) pochodził z ubogiej szlacheckiej rodziny osiadłej na Pokuciu. W czasie nauki w jezuickiej akademii we Lwowie przeżył młodzieńczą miłość do „Justyny”, która zaowocowała kilkoma sielankami (m.in. Do Justyny. Tęskność na wiosnę). Po zakończeniu edukacji pracował jako guwerner, a potem jako dzierżawca. Już jako znany poeta przybył Karpiński do Warszawy na zaproszenie Adama Kazimierza Czartoryskiego, by pełnić u niego obowiązki sekretarza, a potem bibliotekarza. Fawory chlebodawcy zapewnił sobie poeta, dedykując księciu pierwszy zbiór swojej poezji – Zabawki wierszem i przykłady obyczajne (1780). „Śpiewak Justyny” (tak wówczas nazywano pisarza) na jednym z obiadów czwartkowych został przedstawiony królowi. W środowisku dworskim nie czuł się jednak dobrze; nie umiał prawić komplementów, by zrobić karierę. Rozgoryczony wyjechał do Galicji.
Jego twórczość ogłaszana była w kolejnych tomach Zabawek wierszem i prozą, które stanowią najznamienitszy w polskiej literaturze XVIII wieku przejaw sentymentalizmu.
Karpiński pisał również utwory patriotyczne i społeczne (zwłaszcza w dobie obrad Sejmu Czteroletniego). Pisał także dramaty i rozprawy. Wydał tom poezji zatytułowany Pieśni nabożne, zawierający do dziś śpiewane utwory: Pieśń poranną („Kiedy ranne wstają zorze…”), Pieśń wieczorną („Wszystkie nasze dzienne sprawy…”) oraz kolędę Bóg się rodzi.
.
Jak rozwinąć temat
Miano „poety arkadii” zyskał Karpiński dzięki swojej twórczości miłosnej. Pragnąc wyrazić osobiste uczucia, sięgnął po starożytny gatunek idylli (sielanki). Sielanka wywodzi się z twórczości greckiego poety Teokryta (III w. p.n.e.), a rozwinął ją w literaturze rzymskiej Wergiliusz. W idyllach przedstawiał życie pasterzy w idealnej Arkadii. Poezja arkadyjska wyobrażała losy pasterzy na tle pięknej natury. Ilustrowała ich przeżycia: uczucie miłości i łagodne problemy codziennego bytowania. W polskiej literaturze uprawiana była w renesansie i baroku (Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce, Szymon Szymonowic Żeńcy). Rozkwit tego gatunku nastąpił w sentymentalizmie, a przyczyniła się do tego twórczość Franciszka Karpińskiego i Franciszka Dionizego Kniaźnina.
Karpiński nie był jednak niewolniczo wierny wyznacznikom starożytnego gatunku. Idyllę poddał różnorodnym przekształceniom.
.
Jakie podać przykłady
Sielanka Laura i Filon zachowuje pewne wyznaczniki poezji arkadyjskiej. Bohaterowie przebrani zostali w kostiumy pasterskie, są parą kochanków prowadzących ze sobą miłosny dialog. W sielankową atmosferę wkradają się jednak zgrzyty; Laura podejrzewa zdradę, gdy Filon zbyt długo nie nadchodzi, Filon ukryty w „chrościnie” chce podstępnie zbadać tajemnice kochanki. Sztuczną atmosferę idylli przełamują spontaniczne zachowania wybranków; Laura z gniewem ciska swoim koszykiem, rozrywa plecionkę z róż, Filon z impetem rzuca się na kolana i błaga o przebaczenie. Kochankowie kłócą się, obrażają, a potem wzajemnie przepraszają. Ich życie nie jest wolne od trosk i zwykłego, codziennego zrzędzenia. Są naturalni i przemawiają potocznym językiem. Przedstawiona sytuacja jest konkretna, a postaci silnie zindywidualizowane. Wszystko to świadczy o przełamywaniu sztafażu arkadyjskiego.
Drugi ze znanych utwór Karpińskiego – Do Justyny. Tęskność na wiosnę – doprowadził do zerwania z konwencją arkadyjską tak dalece, że przekształcił się w nowy w poezji oświeceniowej typ liryki osobistej, miłosnej. Wyznanie podmiotu odbywa się w idyllicznym otoczeniu. Piękny krajobraz; pole porośnięte zbożem, na horyzoncie sad, nieopodal gaj. Świeci słońce, widać barwną łąkę, dzikie kwiaty, słychać śpiew słowika. Wszystko to przypomina mityczną krainę pasterską, Arkadię mlekiem i miodem płynącą. Z sielankowym otoczeniem kontrastuje nastrój wyznania lirycznego. Podmiot wspomina, smuci się, tęskni:
O wiosno! Pókiż będę cię prosił,
Gospodarz zewsząd stroskany?
Jużem dość ziemię łzami urosił:
Wróć mi urodzaj kochany!
Arkadyjskie otoczenie staje się w wierszu pretekstem do pokazania, jak odmienna od pięknego tła jest sytuacja tęskniącego kochanka. Idylla już nie jest krainą szczęścia, lecz krainą łez. Mit o szczęśliwym świecie ludzi żyjących blisko natury, o świecie bez bólu i cierpienia okazał się złudny.
.
Jak podsumować?
Kult natury, czytelny w twórczości Franciszka Karpińskiego, łączył się nie tylko z motywami arkadyjskimi. Pisarz nawiązywał również do tez filozoficznych Jana Jakuba Rousseau, który żądając „powrotu do natury”, głosił tym samym pochwałę podstawowych uczuć ludzkich, nieskażonych cywilizacyjnym zepsuciem.
Zobacz:
Franciszek Karpiński jako przedstawiciel polskiego sentymentalizmu
Cechy twórczości Franciszka Karpińskiego jako głównego twórcy sentymentalnego w Polsce.
Jaką postawę wobec wiary i religii zajął Franciszek Karpiński w Pieśni porannej i Pieśni wieczornej?