Krytyka wad szlacheckich w literaturze czasów stanisławowskich.
Krytyka wad szlacheckich w oświeceniu
Pogląd ludzi epoki rozumu w sprawie ich barokowych poprzedników był jednoznaczny. Ciemnotą i zacofaniem określili siedemnastowieczne społeczeństwo, a potępili zwłaszcza mit Sarmaty i wiele szlacheckich obyczajów, które zresztą nadal uniemożliwiały reformy polityczne i kulturalne. Nic więc dziwnego, że literatura ówczesna za ulubiony przedmiot szyderstw i krytyki obrała sobie arsenał wad i przywar szlacheckich.
- Celował w tym Ignacy Krasicki. W Satyrach ukazywał, nawet przerysowane, wady szlachty tak, by uderzały w odbiorcę. Na przykład piętnował pijaństwo, rozrzutność, pychę i samowolę.
- W bajkach ukazywał owe wady, wyposażając w nie zwierzęta – i tu przygody szczurów, lisów, myszy obrazowały stosunki panujące wśród szlachty.
- Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach, tam również ukazał zagraniczne wojaże młodzieży szlacheckiej i obalił mit wyższości tego stanu nad innymi.
- Komedia Juliana Ursyna Niemcewicza pt. Powrót posła wylicza szlacheckie wady wprost, za przykład biorąc Gadulskiego, obrońcę przywileju liberum veto i wyznawcę tezy o sarmackim pochodzeniu, jego żonę, rozkapryszoną i zmanierowaną kosmopolitkę, która lepiej mówi po francusku niż po polsku, wreszcie Szarmanckiego – kosmopolitycznego łowcę posagów.
- Komedie obyczajowe Bohomolca i Zabłockiego także wyśmiewały przestarzałe obyczaje i część cech mentalności szlacheckiej. Wystarczy dokonać przeglądu nazwisk bohaterów: są tam obok Dobrotliwskich – Staruszkiewicze, Gadulscy, Pijakiewicze i panie Modnickie.
- Szlacheckie wady wyśmiewa także Adam Naruszewicz – przypomnijmy satyrę Chudy literat, która oskarża stan szlachecki o „nieuctwo, zacofanie i niechęć do ksiąg”.
- Mówiąc o wadach szlacheckich, nie sposób nie wspomnieć o publicystyce czasów stanisławowskich. Przestrogi dla Polski Stanisława Staszica, a zwłaszcza Katechizm o tajemnicach rządu polskiego Salezego Jezierskiego wołają o reformy, ukazują zło istniejącego ustroju i prawa.
Zobacz:
Satyry Ignacego Krasickiego – trafna obserwacja rzeczywistości czy krytyka polskiego społeczeństwa?
Portret szlachty i polskich obyczajów zawarty w satyrach Ignacego Krasickiego.