Twórcy oświecenia wobec spraw państwa i narodu.
Zanim zaczniesz pisać
Oto kilka podpowiedzi:
- Może nadasz swojej pracy jakiś tytuł? Albo poprzedzisz ją mottem? Odpowiednim cytatem mógłby być np. fragment Hymnu do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego:
Święta miłości kochanej ojczyzny,
czują cię tylko umysły poczciwe! […]
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.
- Nie bój się zrezygnować z rozprawki, jeśli tylko masz ciekawy pomysł na inną formę. Co myślisz np. o napisaniu dyskusji oświeceniowych twórców na temat państwa i narodu? Ważne: pamiętaj, że forma musi harmonizować z treścią.
- Bardzo istotny jest kontekst! Utwory literackie zawsze powstają w określonej epoce. Także na poglądy oświeceniowych pisarzy wielki wpływ miało to, co działo się dookoła. Zwróć uwagę na:
- trudną sytuację Polski w omawianym okresie (słaba władza królewska, paląca konieczność zmian, spory między reformatorami a konserwatystami, zabory);
- rozwój publicystyki, czyli piśmiennictwa zajmującego się aktualnymi problemami społecznymi, politycznymi, obyczajowymi itp. W tej właśnie epoce pojawiają się gazety; społeczno-polityczny charakter miał np. Monitor, wydawany od 1765 r. To ważne – dzięki gazetom pisarze szybciej trafiali do odbiorców;
- reformę szkolnictwa – kładziono nacisk na wychowanie nie tylko światłego obywatela, ale także człowieka oddanego ojczyźnie. Takie zadanie stawiała przed sobą np. Szkoła Rycerska (ukończył ją m.in. Tadeusz Kościuszko).
Jak ułożyć pracę?
Zdecydowanie problemowo, nie według kolejnych lektur, a według zagadnień natury obywatelskiej:
- Wypis postulatów głoszonych przez twórców, przykłady literackie.
- Proponowane wzory postaw obywatelskich.
- Krytykowane antywzorce.
- Historia w oczach pisarzy i publicystów.
Ułóż pracę na przykład tak:
- Wstęp – zestaw pytań
- Jak pisarze oświecenia krytykują rzeczywistość?
- Co sądzą o istocie ludzkiej?
- Gdzie szukają sensu życia?
- Co piszą o ludzkim losie
- Zakończenie – podsumowanie wniosków
Jak uatrakcyjnić pracę!
Zwróć uwagę, że nie zawsze to, co wydaje się oczywiste, jest takie w rzeczywistości. Czy w ogóle musisz pisać o sprawach naszego kraju? Niekoniecznie! W temacie wcale nie ma przymiotnika „polski”. Możesz zająć się różnymi koncepcjami państwa i narodu, jakie głoszą np. Wolter, Kant, Rousseau (zob. Zasady umowy społecznej), encyklopedyści… Takie ujęcie tematu wymaga więcej trudu i samodzielnych poszukiwań, ale z pewnością nie będzie można zarzucić mu schematyczności.
Wstęp
„Dobro Rzeczypospolitej winno być najwyższym dobrem” – twierdził w antyku Marek Tuliusz Cycero. Tę myśl podchwycili twórcy oświecenia, podobnie jak rzymski pisarz przekonani o nadrzędności spraw ojczyzny. W ich utworach sprawy państwa i narodu zajmują chyba najważniejsze miejsce. Wynika to po części z samego charakteru epoki. Wiek XVIII przyniósł nowe rozumienie pojęć „naród” i „ obywatel”, głosił hasła wolności i braterstwa. Poruszane przez polskich twórców problemy ojczyzny wiązały się z jednej strony z tymi światowymi tendencjami, z drugiej – z trudną sytuacją Polski w okresie oświecenia. Dla naszego kraju wiek XVIII to czas prób naprawy, bronienia się przed wewnętrzną słabością i agresją sąsiadów. To czas Sejmu Czteroletniego i „Konstytucji 3 maja”, ale też trzech zaborów, po których Polska zginęła z mapy Europy. Czy twórcy oświecenia mogliby pozostać obojętni wobec tak skomplikowanej sytuacji własnego kraju?
To tylko jedna z wielu możliwości rozpoczęcia pracy – wstęp musi przecież wprowadzać nie tylko w temat, ale też w Twoją koncepcję jego omówienia. Dlatego nie może być szczątkowy!
Rozwinięcie
1. Krytyka nieprawidłowości, postulaty reform
Jakie problemy pojawiają się najczęściej w oświeceniowych utworach? Dość podobne:
- Postulat zniesienia wolnej elekcji i liberum veto.
Oświeceniowi patrioci są zgodni – oto dwa podstawowe powody polskiej anarchii. Piszą o tym m.in. Staszic (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi dla Polski) czy Niemcewicz w Powrocie posła. Tylko konserwatywny Gadulski broni przywilejów szlacheckich, Podkomorzy i Walery widzą potrzebę ich zniesienia:
Ten to nieszczęsny nierząd, to sejmów zrywanie
Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie […].
- Konieczność nadania praw chłopom i mieszczanom.
Franciszek Salezy Jezierski pisał w swoim Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego, że chłop w Polsce jest człowiekiem jedynie na pozór, w rzeczywistości stanowi własność szlachcica. Mieszczanin także jest człowiekiem jedynie w połowie, bo nie ma pełnych praw obywatelskich. Staszic widzi w pańszczyźnie barbarzyństwo, sprzeczne z prawami Boskimi.
„Oddajmy chłopu wolność!” – postuluje Kołłątaj w swoich Listach Anonima. Oświeceniowe pojęcie narodu obejmuje już wszystkie grupy społeczne, nie tylko szlachtę.
- Zwrócenie uwagi na sprawy wychowania – nauce szkolnej powinna towarzyszyć edukacja obywatelska. Znajdziemy to w założeniach Szkoły Rycerskiej (jej hymnem był cytowany wcześniej utwór Krasickiego), a także w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego Stanisława Staszica („Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie”). Dobrą ilustracją jest także Powrót posła Niemcewicza – Podkomorzy dobrze wychował swoich trzech synów, bo wszyscy służą ojczyźnie (Walery jest nawet posłem na Sejm Czteroletni).
- Brak patriotyzmu, egoizm, prywata, nierząd
Te powody trudnej sytuacji Polski dostrzegają wszyscy oświeceniowi twórcy: Staszic, Kołłątaj, Jezierski, Niemcewicz, Krasicki… Brak patriotyzmu zarzuca się zwłaszcza szlachcie sarmackiej (skrajnym egoistą jest np. Starosta Gadulski z Powrotu posła) czy wielkim magnatom (ich oskarżeniem jest mowa Do panów czyli możnowładców zawarta w Przestrogach dla Polski Staszica). Jak widać, nie ma sensu opisywać tekstów po kolei – publicyści czasów stanisławowskich mają podobne spojrzenie na polskie problemy. Aby uniknąć powtarzania tych samych treści, należy skupić się na problemach.
2. Wzorce osobowe związane ze sprawami ojczyzny i narodu
Odpowiednie postawy kształtuje się nie tylko poprzez wyrażone wprost nauki czy wnioski. Mniej jednoznaczne drogi mogą nawet dać lepszy efekt. Duży wpływ na czytelnika ma np. odpowiednie kreowanie bohaterów literackich.
Możliwość pierwsza: pokazywanie postaci godnych naśladowania.
W literaturze XVIII w. pojawia się człowiek oświecony, którego cechują mądrość, patriotyzm, przywiązanie do tradycji i pragnienie reform. Przykłady: Podkomorzy i jego syn Walery z Powrotu posła Niemcewicza, Mikołaj Doświadczyński z powieści Krasickiego (ale już po edukacji na wyspie Nipu!).
Możliwość druga: wyśmiewanie szlachty sarmackiej i kosmopolitów (poprzez bohaterów negatywnych też uczy się czytelnika, jaką postawę powinien wybrać!).
W obrazie szlachty sarmackiej twórcy eksponują głupotę, brak patriotyzmu, egoizm. Bardzo liczne przykłady!
- Starosta Gadulski z Powrotu posła („Ja co nigdy nie czytam, a przynajmniej mało,/ wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało”),
- ojciec Mikołaja Doświadczyńskiego („rozumiał albowiem, iż dobrze gościa przyjąć jest toż samo co się z nim upić”),
- bohaterowie satyr Pijaństwo i Żona modna (pan Piotr ożenił się tylko ze względu na „cztery wsie dziedziczne”!).
- Umysłowość przeciętnego Sarmaty pozwala nam poznać szlachcic wypowiadający się w satyrze Do króla Krasickiego. Absurdalne zarzuty wobec władcy (jest Polakiem, jest za młody, za dobry dla poddanych…) odsłaniają głupotę tego, kto je formułuje.
- Kolejny typ negatywnego bohatera to człowiek bezmyślnie naśladujący obce wzorce, nieinteresujący się sprawami narodowymi. Grzeszyły tym zwłaszcza kobiety: tytułowa żona modna z satyry Krasickiego, Starościna z Powrotu posła. Negatywnym bohaterem komedii Niemcewicza jest także fircyk Szarmancki.
3. Twórcy jako komentatorzy ważnych wydarzeń historycznych
A było tych wydarzeń w II połowie XVIII w. nadzwyczaj dużo:
- Sejm Czteroletni – posłem nań był Walery z komedii Niemcewicza, a także sam Niemcewicz (mówi o nim anonimowa Zagadka Sejmu Czteroletniego),
- Konstytucja 3 maja – radość z jej uchwalenia wyraża wiersz Franciszka Karpińskiego Na dzień trzeci maja 1791 szczęśliwie doszłej konstytucji kraju,
- zabory – towarzyszące im nastroje rozpaczy i żalu oddaje poezja Karpińskiego (Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim, Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta).
Zakończenie
Jeśli wybierzesz rozprawkę, w zakończeniu podsumujesz przedstawione wcześniej problemy. Twoją pracę może wówczas zamknąć wniosek, że twórcy oświecenia wyjątkowo dużo uwagi poświęcali sprawom państwa i narodu. Zadaj sobie jednak jeszcze kilka dodatkowych pytań:
- Czy starania oświeceniowych twórców przyniosły oczekiwany efekt?
I tak, i nie. Nie udało się wzmocnić ojczyzny na tyle, by była w stanie odeprzeć agresję sąsiadów. W 1795 Polska znikła z mapy Europy. Jednak naszemu narodowi udało się ochronić swą tożsamość w czasie długich 123 lat niewoli. Kto wie, czy nie dzięki wychowawczemu wpływowi oświeceniowych pisarzy.
- Na ile dzieła osiemnastowiecznych twórców są dziś aktualne?
Wiadomo, że teksty polityczne starzeją się najszybciej. Rzeczywiście, dziś nie dyskutowalibyśmy o nadawaniu wolności chłopom i zniesieniu liberum veto. Jednak oświeceniowy wzorzec patrioty przydałoby się przypomnieć i w naszych czasach. I tę mądrą myśl Podkomorzego, że „dom ustępować zawsze powinien krajowi”.
Uwaga!
Najważniejsza będzie oczywiście literatura, ale zauważ, że w temacie znalazło się słowo „twórcy” – to daje możliwość wykorzystania innych tekstów kultury! Może warto wspomnieć choćby obraz Kazimierza Wojniakowskiego Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791. I jeszcze jedno: słowo „twórcy” jest w liczbie mnogiej, więc nie wystarczy omówienie dzieł tylko Ignacego Krasickiego! Ta złośliwa aluzja dotyczy dość często, niestety, popełnianego błędu.
Nie zapomnij o publicystyce
- Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana koronnego… Stanisława Staszica – to właśnie z tego dzieła pochodzi nielubiany cytat, który czasem trzeba opatrywać komentarzem – nie tylko na lekcjach języka polskiego, ale np. historii.
„Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie” – tak Jan Zamoyski w diploma, swojej Akademii nadanym, zaczyna (…)
- Przestrogi dla Polski… Stanisława Staszica; najsłynniejsze słowa: (…) Powiem, kto mojej ojczyźnie szkodzi. Z samych panów zguba Polaków.
- Hugo Kołłątaj, Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka; słynny fragment: (…) Prawdo! najlitościwszy nieba darze! Jeżeli kiedykolwiek przemieszkiwanie twoje między ludźmi gruntowało szczęście narodów, zstąp dzisiaj do serc wolnych Polaków, oświeć ich rozum i natchnij wspaniałym do wolności przywiązaniem!
- Franciszek Salezy Jezierski, Katechizm o tajemnicach rzadu polskiego…; słynny fragment: Wierzę i wyznaje wolność stanu szlacheckiego w Polszcze, stworzycielkę nierządu, ohydy, która wyzuła chłopów z prawa człowieka, a mieszczanina z prawa obywatela, z której poczęło się możnowładztwo panów (…)
Zobacz: