Dramat ojca, chrześcijanina i filozofa w Trenach Jana Kochanowskiego. Wymowa i wartości „Trenów” Jana Kochanowskiego.
Komentarz do tematu
Jaki jest najczęściej popełniany przy tym wypracowaniu błąd? Opisywanie przede wszystkim tragedii ojca, który utracił ukochaną córeczkę. Tak zresztą zazwyczaj myślimy o Trenach, zapominając, że pisał je nie tylko zrozpaczony rodzic, lecz także filozof, który traci wiarę w wyznawane wcześniej wartości, i chrześcijanin, któremu trudno zaakceptować decyzję Boga. To właśnie musi znaleźć się już we wstępie pracy! Mimo że w szkole omawia się zazwyczaj tylko kilka Trenów, warto przeczytać wszystkie – jest ich w końcu jedynie dziewiętnaście, a lektura całości pozwoli na wyraźniejsze zobaczenie rozterek poety.
Uwaga!
Twórczość Kochanowskiego jest także niezbędna przy przedstawianiu renesansowych obrazów wsi, problemu władzy, szczęścia, obrazu życia w XVI w. i wielu innych tematów.
Zacytuj!
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim!
(Tren VIII)
Zacytuj!
Lecz Pan, który gdzie tknąć, widzi,
A z przestrogi ludzkiej szydzi,
Zadał mi raz tym znaczniejszy,
Czym-em już był bezpieczniejszy.
(Tren XVII)
Zauważ:
- Widoczne w Trenach podważanie sensu Boskiej decyzji jest czymś nowym w stosunku do średniowiecza, kiedy to człowiek pokornie akceptował wszystko to, co mu Pan przeznaczył.
- Człowiek renesansu dyskutuje, poszukuje, buntuje się – to wyraz jego wolności i innego niż w średniowieczu pojmowania wiary.
Zacytuj!
A rozum, który w swobodzie
Umiał mówić o przygodzie,
Dziś ledwe sam wie o sobie:
Tak mię podparł w mej chorobie.
(Tren XVII)
Użyj sformułowań:
- Treny są poetyckim wyrazem ojcowskiego bólu.
- Pojawia się pytanie, kto jest bohaterem Trenów? Czy na pewno Urszulka, czy tylko ona? Nie – cierpiący ojciec jest tu równie ważnym podmiotem.
- Po raz pierwszy poświęcono treny małej dziewczynce, nie wodzowi, królowi lub choćby dostojnikowi.
- Śmierć Urszulki zmusiła poetę do konfrontacji głoszonych ideałów z życiem.
- Treny nie są wykładnią stoickiego spokoju.
Jak zacząć?
Najlepiej od podkreślenia głównej myśli tematu – że właśnie nie tylko ojciec jest autorem Trenów, ale i poeta, filozof, chrześcijanin. Można też pokusić się o cytat – z dzieł samego poety albo myśl innego autorytetu.
Przykład I
Kto poniósł największą stratę, kto najmocniej boleje – ojciec ukochanego dziecka, filozof, który patrzy na ruinę swojej teorii, czy chrześcijanin, który wątpi w Boga? Postaram się znaleźć odpowiedź w Trenach.
Przykład II
„Ludzkie przygody ludzkie noś” – słowa matczynego pouczenia stają się w Trenach propozycją pogodzenia się z tragedią. Może dla filozofa, może dla chrześcijanina, ale czy dla ojca?
Przykład III
Przychodzimy na świat z wyrokiem śmierci – smutno zauważył Seneka. Dlaczego więc się z nią nie godzimy? Dlaczego tak trudno pojąć śmierć dziecka. Gdy przychodzi – znika wiara w porządek boski lub poprawne filozofie życiowe…
Rozwinięcie
– napisz po kolei, jak realizuje się w trenach dramat ojca, jak widać zwątpienie chrześcijanina, jak łamie się jego optymistyczna wizja filozoficzna. Na przykład tak:
Dramat ojca
Cykl Trenów Kochanowskiego jest pod wieloma względami nietypowy. W czasach, w których powstały, zazwyczaj nie demonstrowano uczuć rodzicielskich. Dzieci często umierały, nierzadko nie miały nawet oddzielnych nagrobków. Poza tym wywodzące się z antyku treny poświęcano raczej wybitnym jednostkom, bohaterom, wodzom. Małe dziecko nie było odpowiednim bohaterem wysokiego gatunku literackiego, jednakże Kochanowski tylko pozornie łamie antyczną zasadę decorum. Swoją ukochaną córeczkę wyposaża w niezwykłą dojrzałość, w cechy, które raczej nie pasują do małego dziecka, a przecież „więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała”.
Podkreślana wielokrotnie wyjątkowość utraconej córeczki powiększa dramat ojca. Dla Kochanowskiego strata jest tym większa, że na Urszulkę nie tylko „cząstka ziemieńska,/ Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała!” (Tren VI). Jan z Czarnolasu wspomina wielokrotnie o talencie poetyckim dziewczynki, nazywa ją „Safo słowieńską”. Wciąż poruszają wersy, w których Kochanowski mówi o pozostawionym przez córeczkę „letniczku pisanym” czy wprost się skarży.
Dziewczynka jest w jego wierszach „oliwką małą”, którą przez pomyłkę ściął ogrodnik uprzątający pokrzywy (Tren V) czy kłosem, który upadł „od swejże bujności” (Tren XIII). Siebie samego zestawia poeta z Niobe, która straciła czternaścioro swoich dzieci (Tren XV), chciałby jak Orfeusz po Eurydykę móc pójść do podziemi po ukochaną córeczkę (Tren XIV).
Dramat chrześcijanina
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
– tak rozpoczyna się Pieśń XXV z Ksiąg wtórych, hymn chwalący dobroć i wielkość Boga.
Pokazuje Go Kochanowski jako Stwórcę doskonałego świata, w którym panują porządek i harmonia, jako opiekuna wszelkiego stworzenia. Bóg w poezji Jana z Czarnolasu to nie władca i sędzia, ale dobrotliwy ojciec przyglądający się z uśmiechem swoim dzieciom.
Tym trudniej poecie pogodzić się z faktem, że ten sam Bóg zdecydował o przedwczesnej śmierci Urszulki. Treny są dowodem rozterek chrześcijanina, który nie potrafi zrozumieć decyzji Pana. Rozpacz doprowadza do zwątpienia – w Trenie X poeta, zastanawiając się, gdzie może przebywać po śmierci córeczka, mówi: „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości”, jakby przestał wierzyć w nieśmiertelność duszy. Kochanowski powraca jednak do Boga. Nie mogąc inaczej wytłumaczyć sensu śmierci Urszulki, uznaje, że to próba dla niego.
Utrata dziecka staje się więc lekcją pokory. W Trenie XVIII przypomina Kochanowski, jak często ludzie nie pamiętają o Bogu, wybierając używanie życia. Prosi Pana, by w swojej litości i miłosierdziu zesłał mu pocieszenie. I pomoc od Boga przychodzi – w następnym trenie, ostatnim z cyklu, śni się poecie jego matka z Urszulką, co przynosi mu ukojenie.
Dramat filozofa
Śmierć Urszulki zmusiła także poetę do przemyślenia wyznawanej przez niego filozofii życiowej. Zafascynowany Horacym głosił wcześniej ideały epikureizmu i stoicyzmu. Cenił rozum i cnotę, wzywał do cieszenia się życiem i przyjmowania ze spokojem wszystkiego, co przyniesie los.
Strata dziecka zmusiła Kochanowskiego do zweryfikowania wcześniejszych poglądów. Jak zachować stoicki spokój, kiedy czuje się tak ogromną rozpacz?
W obliczu tragedii nieprzydatne są głoszone wcześniej wartości. Mądrość, do której dążył całe życie, okazuje się niemożliwa do osiągnięcia. Pisząc w Trenie IX o jej zaletach, zastrzega poeta jednocześnie: „jeśli prawdziwie mienią”. Może mądrość jest tylko złudzeniem? Rozum jest bezradny wobec ogromu tragedii.
A jednak rozum pomaga pokonać rozpacz, w Trenie XIX powraca poeta do stoicyzmu. W ostatnim z utworów matka przychodzi we śnie do Kochanowskiego, przynosząc mu na ręku ukochaną córeczkę. Przedstawia logiczne argumenty, by wytłumaczyć, dlaczego śmierć dziewczynki nie jest złem. Urszulce lepiej jest w niebie, gdzie nie ma cierpienia i obcuje się z Bogiem.
Jaką postawę powinien przyjąć filozof?
Właśnie stoicką, kiedy to człowiek „serce na oboję fortunę gotuje”. „Ludzkie przygody ludzkie noś” – napomina poetę matka przed swoim zniknięciem.
Trzeba więc akceptować wszystko, co los przynosi, szukać w tym mądrości. Stoicyzm zawarty w Trenie XIX jest tym wiarygodniejszy, że został sprawdzony w trudnej życiowej sytuacji.
Propozycje zakończenia
Tego typu pracę najłatwiej zakończyć refleksją dotyczącą aktualności omówionych problemów. Czy współczesny ojciec inaczej rozpaczałby po śmierci ukochanego dziecka? Czy i dziś chrześcijanin nie próbowałby zrozumieć decyzji Boga? Każdy, kto stracił kogoś bliskiego, przechodzi podobną drogę: od żalu, załamania do pocieszenia, pogodzenia się z tym faktem.
Przykład:
Po śmierci Urszulki Jan Kochanowski poczuł się z ostatnich stopni zrzucony… Był już prawie u celu, zdawałoby się – miał wszystko, spokój, wypracowaną filozofię, ustabilizowane życie. Wszystko runęło – rzeczywiście jak upadek z wysokich schodów. Kochanowski daje wyraz cierpieniu w Trenach. Jako kto? Jako zbolały ojciec, mimo wszystko wierny chrześcijanin oraz filozof, który musiał zweryfikować swoje poglądy.
Filozofia życiowa Jana Kochanowskiego. (Sposób na życie Jana z Czarnolasu)
Zobacz:
W jaki sposób Jan Kochanowski w Trenach zmienia renesansowe rozumienie człowieczeństwa?
Treny Jana Kochanowskiego – podaj ich temat i okoliczności powstania