Kim powinien być władca według koncepcji renesansowych myślicieli i pisarzy?
Wstęp I
W dobie krystalizowania się i umacniania państw problem władzy był bardzo ważny. Podkreślano, jak wielką odpowiedzialnością jest władza. Renesansowy wzór władcy bardzo różni się od średniowiecznego – dużo mniejszą wagę przykładano do pobożności władcy i jego dobroci dla poddanych. W epoce tworzących się państwowości władca powinien być przede wszystkim skuteczny – utrzymać władzę, wzmocnić państwo i uchronić je przed atakami wrogów.
Wstęp II
Władza i powinności władcy były bardzo istotnym problemem w epoce odrodzenia. Poruszali go najwięksi pisarze, poeci i myśliciele renesansowi, tacy jak Machiavelli, Frycz-Modrzewski i Kochanowski.
Rozwinięcie
Niccolò Machiavelli
Zacznijmy od koncepcji Niccola Machiavellego – najbardziej kontrowersyjnej i wzbudzającej najwięcej emocji. W Polsce jego traktat polityczny pt. Książę nie spotkał się z uznaniem i zrozumieniem, zapewne w dużej mierze ze względu na złotą wolność szlachecką i specyficzny ustrój państwa. Czy Machiavelli był cyniczny i amoralny? Według niektórych – tak. Musimy jednak wziąć pod uwagę, że Książę był „instruktażem” dla władców włoskich, którzy musieli zjednoczyć i utrzymać w ryzach posłuszeństwa niezależne, małe księstwa. Dlatego Machiavelli dopuszcza w imię dobra państwa nieetyczne czyny władcy – takie jak zdrada czy kłamstwo. Ojczyzna jest bowiem najważniejsza. Władca nie może bawić się w sentymenty; jego działania muszą być podporządkowane zasadzie: cel uświęca środki. Musi być lisem i lwem – czyli liczy się majestat, godność, szacunek i strach, który wzbudza u poddanych… Nie może też gardzić podstępem – w razie potrzeby powinien być sprytny, przebiegły… Łaska? Dobroć? Miłosierdzie? Poddani powinni bać się władcy, a nie go kochać. Machiavelli podkreśla, że wdzięczność tłumu jest bardzo nietrwała i nie warto o nią zabiegać…
Czy ideał władcy, ukazany przez Machiavellego, musi wzbudzać nasz sprzeciw moralny? Z jednej strony – powinien, przecież podstęp i zdrada to nieetyczne środki. Z drugiej – cel, którym jest dobro państwa, może usprawiedliwić wiele. Władca, cokolwiek robi, czyni dla dobra państwa i obywateli.
Andrzej Frycz-Modrzewski
Znacznie mniej „wywrotową” koncepcję władcy i jego roli przedstawił Andrzej Frycz-Modrzewski. Jego zdaniem władca powinien stać na straży prawa, które nie dyskryminowałoby przedstawicieli niższych stanów. Oczywiście, według tego wybitnego myśliciela władca nie może być „marionetką”. Władca powinien stać na straży pokoju – humanista dopuszczał tylko wojny obronne.
Jan Kochanowski
Przypatrzmy się także rozważaniom na temat władzy zawartym w Odprawie posłów greckich i wybranych pieśniach Jana Kochanowskiego. W Odprawie… ukazał antyideał władcy – Priam to człowiek już stary, niezdecydowany, chwiejny, dający sobą manipulować, unikający podejmowania trudnych czy niepopularnych decyzji… To niedobrze! Ta sztuka odebrana była jako dzieło o wymowie politycznej – wystawiono ją z okazji ślubu Jana Zamojskiego i oprócz wybitnego polityka mieli okazję oglądać ją inni sprawujący ważne funkcje w państwie oraz sam król Stefan Batory. Jego Kochanowski uważał za przeciwieństwo krótkowzrocznego Priama – patriotę, łączącego męstwo i waleczność z niezachwianą moralnością, król ludzki i prawy… Jak widzimy, poeta odrzucał podstęp i nieetyczne czyny, które dopuszczał Machiavelli. Stefan Batory został ukazany w Pieśni XIII z Ksiąg wtórych („Panu dzięki oddawajmy…”) jako władca nieprzekupny, mający na względzie przede wszystkim dobro swego państwa i dobre imię Polski, odrzucił pieniądze oferowane przez cara za pokój na moskiewskich warunkach i wybrał… wojnę, którą jako znakomity wódz i strateg wygrał.
Zakończenie
Czy znajdziemy jakieś wspólne cechy ideału władcy zaprezentowanego przez tych trzech wielkich twórców renesansowych? Chyba tak. Wszyscy oni podkreślają, że władza jest wielką odpowiedzialnością i nie powinni jej sprawować ludzie chwiejni i krótkowzroczni. Władca powinien mieć na uwadze przede wszystkim dobro kraju, a nie własne interesy i własną wygodę.
Zobacz:
Jaką wymowę zawiera dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej?