Jaką wizję śmierci przedstawia anonimowy autor średniowieczny – zinterpretuj wiersz pt. Skarga umierającego.
Skarga umierającego
Ach, mój smętku, ma żałości!
Nie mogę się dowiedzieci,
Gdzie mam pirwy nocleg mieci,
Gdy dusza z ciała wyleci
Byłem z młodości w rozkoszy,
Nie usłałem swojej duszy,
Już stękam, już mi umrzeci,
Dusza nie wie, gdzie się dzieci1
Com miał jimienia2 na dworze,
Com miał w skrzyni i w komorze,
To mi wszystko opuścici,
Na wieki się nie wrocici.
(…)
Eja, eja duszo moja,
Ocuci się, dawnoś spała,
Nie masz wierniejszego k sobie,
Uczyń dobrze sama sobie
(…)
Halerzem3 łakomo zbierał,
Swój żywot rozpustnie chował:
Prze ty dwa bogi przeklęta,
Nie czciłem żadnego święta.
(…)
Leży ciało, barzo stęka
Duszyca się barzo lęka
Bog się z liczby upomina
Diabeł na grzechy wspomina
(…)
Chryste, przez twe umęczenie,
Rozprosz diable obstąpienie,
Daj duszycy przeżegnanie,
Daj ciału dobre skonanie!
Ja Twoj synek marnotrawny,
Tyś moj ojciec miłosierny,
Żal mi tego, iżem Cię gniewał
Ale Ciem się nie odrzekał.
Zażżycież mi świeczkę ale,
Moi mili przyjaciele!
Dusza jidzie z krwawym potem:
Co mnie dzisia to wam potem. Amen.
Komentarz
Temat z pozoru wydaje się łatwy – odwołuje się do jednego wiersza, do jednej epoki.
Jednak uwaga!
- Po pierwsze, trzeba „przedrzeć się” przez językową warstwę staropolszczyzny.
- Po drugie, wiersz ma charakter filozoficzny, nie ukazuje śmierci wprost, ale poprzez odczucia umierającego. Aby stworzyć sensowną pracę, trzeba przypomnieć sobie inne konteksty literackie i pozaliterackie, związane ze średniowieczem, np.
- danse macabre,
- memento mori,
- vanitas vanitatum.
Wyjaśnienie zadania
- Twoje zadanie w tym temacie ma się opierać na interpretacji warstwy znaczeniowej tekstu. Nie musisz więc szczególnie zajmować się warstwą językową, choć może ona stanowić pewną trudność przy pierwszej lekturze tekstu.
- Wiersz ma charakter filozoficzny, nie ukazuje śmierci wprost, ale poprzez odczucia umierającego. Aby stworzyć sensowną pracę, trzeba przypomnieć sobie inne konteksty literackie i pozaliterackie, związane ze średniowieczem, np. dance macabre, memento mori, vanitas vanitatum.
- Aby praca była spójna i bogata treściowo, warto przypomnieć sobie inne znane ci wizje śmierci w średniowieczu, np. wzniosłą śmierć Rolanda, dramatyczną śmierć Tristana i Izoldy (motyw głogu łączącego groby), motyw tańca śmierci, choćby w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią.
- Zwróć też uwagę na to, jak osoba mówiąca w wierszu postrzega nie tylko śmierć, ale i życie (vanitas vanitatum – marność nad marnościami).
Najprostszy plan pracy
- Przeanalizuj strofami utwór: wypisz, co i do kogo mówi podmiot liryczny.
- Wybierz te obrazy, które są wizją śmierci.
- Każdy obraz śmierci opisz – jakie aspekty eksponuje i jak ma się do filozofii średniowiecza.
- Porównaj wizję z utworu z innymi znanymi ci średniowiecznymi ujęciami.
- Wypisz (np. na marginesie) istotne dla tematu terminy i używaj ich.
Warianty wstępu
Wariant 1
- Wychodzisz od śmierci, jednego z najważniejszych toposów literatury i sztuki średniowiecznej. Możesz na początku opisać motyw dance macabre – korowodu ludzi z różnych klas społecznych, który prowadzi za sobą postać kościotrupa z kosą i chorągwią. Możesz także pokazać we wstępie obraz śmierci, znany z Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią – zwłaszcza, że obydwa utwory pochodzą z XV wieku.
- Warto także zaznaczyć, że śmierć była w epoce średniowiecza tym, czego obawiano się najbardziej – z powodu lęku przed Sądem Bożym i wiecznym potępieniem. To dobry punkt wyjścia do opisu odczuć umierającego.
Wariant 2
- Wychodzisz od bardziej uogólnionej refleksji na temat śmierci. Istotne stwierdzenia: śmierć jest czymś nieodwołalnym, jej perspektywę odsuwamy od siebie; w każdej epoce literatura i filozofia próbowała zmierzyć się z tematyką umierania i śmierci; śmierć jest odwieczną zagadką i tajemnicą; ludzie próbują oswoić śmierć poprzez różne wyobrażenia, nadające jej sens. Od takiej refleksji możesz swobodnie przejść do rozważań o tym, jak budowano obraz śmierci w średniowieczu.
Wariant 3
- Wychodzisz od stwierdzenia dość oczywistego: że śmierć jest popularnym motywem w sztuce i literaturze wszystkich epok. Zwracamy jednak uwagę na to, że niektóre epoki, np. średniowiecze, były wręcz opanowane przez obsesję śmierci. Odnajdujemy powody tego stanu rzeczy:
- teocentryczna koncepcja świata zwracająca bardziej uwagę na życie przyszłe, życie duchowe, niż doczesność;
- głoszone przez Kościół hasło memento mori, które podporządkowywało całe ludzkie życie myśleniu o śmierci;
- człowiek średniowiecza miał do czynienia ze śmiercią bardzo często (wojny, choroby, zarazy), dlatego dostrzegał często jej aspekt fizjologiczny (rozkład).
- Na koniec wstępu można postawić tezę, że obraz śmierci jest zdeterminowany kulturowo, zależny od systemu uznawanych w danej epoce zasad i wartości.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
- Tutaj pomysł na pracę wypływa z analizy wiersza. Skupiasz się na odczuciach, przeżyciach i stanie emocjonalnym umierającego. Koniecznie zauważ, że „umierający” jest zarazem bohaterem i podmiotem lirycznym utworu. Wiersz-skarga jest monologiem wewnętrznym, możemy też go potraktować jako rozmowę człowieka z własną duszą i Bogiem.
- Zrekonstruuj uczucia umierającego: żal, smutek z powodu odchodzenia z tego świata; niepewność i zagubienie jego duszy, skrucha i żal za grzechy; wreszcie świadomość tego, że nie przeżył swojego życia w sposób dobry i święty.
- Zwróć uwagę na motyw vanitas vanitatum – życie, ludzkie starania i zabiegi o przyjemności i dobra materialne są czymś bez wartości, nie można bogactwa zabrać ze sobą w zaświaty.
- Zauważ także element moralitetu – chwila śmierci to walka Boga i Szatana (Diabła) o duszę umierającego.
- Skarga konającego w ostatnich strofach zamienia się w modlitwę – umierający, choć świadom swoich grzechów, wierzy w łaskę i miłosierdzie Chrystusa.
- Zwróć uwagę na ostrzegawczy wydźwięk ostatniej strofy, nawiązujący do hasła „memento mori”. Koniecznie trzeba wspomnieć, że wizja śmierci w tym wierszu jest nietypowa dla średniowiecza – nie ma tu okrutnej śmierci z kosą, za to jest motyw duszy łagodnie ulatującej z ciała, duszy, która budzi się ze snu życia ziemskiego do prawdziwego życia w Bogu. Dla kontrastu możesz wspomnieć przerażający obraz śmierci z Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią.
Wariant 2
- Tutaj pomysł na pracę ma nieco inny charakter, szukamy motywów i idei charakterystycznych dla epoki średniowiecza, według nich porządkujemy treści zawarte w wypowiedzi podmiotu lirycznego.
- Zwróć uwagę na nietypowe przesłania wiersza. Obraz śmierci ma charakter filozoficzny i bardzo indywidualny, śmierć nie jest bezduszną „Kostuchą”, traktującą na równi ludzi ze wszystkich stanów; nie jest też karą. Ukazana została jako rozłączenie duszy z ciałem, jest bardziej podobna do duchowej wędrówki, niż do surowej kary. W nietypowy sposób został ukazany także Bóg – umierający nie traktuje go jako groźnego Sędziego, ale jako kochającego i pełnego miłosierdzia Ojca. Potwierdza to odwołanie do przypowieści ewangelicznej o synu marnotrawnym.
- Warto byłoby skontrastować ten obraz z innym tekstem kultury, gdzie śmierć ma bardziej groźny i okrutny wymiar np. z Rozmową mistrza Polikarpa ze śmiercią, czy obrazem Hansa Memlinga Sąd Ostateczny.
Wariant 3
- Jeśli chciałbyś popisać się swoją wiedzą na temat średniowiecza, kultury, literatury i sztuki tego niezwykłego okresu dziejów: postaw tezę (założenie), że wiersz mimo, iż wyrasta z kultury średniowiecznej, ukazuje wizję śmierci dość nietypową dla tego czasu.
- Przytaczamy wizje typowe – przerażające, budzące grozę i strach. Dokonaj ważnego rozróżnienia: do XIII wieku widziano śmierć jako rozkładające się ciało kobiece – taki obraz spotkamy np. w Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią. Od XIII wieku obraz śmierci jest bardziej estetyczny, staje się ona białym szkieletem, często z kosą, wiodącym za sobą ludzi. Natomiast w naszym wierszu śmierć ma charakter metafizyczny, ukazana jest jako ulatywanie duszy z ciała.
- Indywidualny charakter śmierci i umierania – to wędrówka duszy w rejony boskie, akt strzelisty modlitwy jest drogą duszy ku Panu, lęk dotyczy bardziej Niewiadomego, niż kary za grzechy. Śmierć nie ma również charakteru „kary demokratycznej” jak w Rozmowie mistrza Polikarpa…. – mamy wprawdzie przestrogę, odwołującą się do hasła memento mori (w ostatniej strofie), ale nie jest to dominujący motyw wiersza.
- Zwróć uwagę na ukazanie życia jako profanum (umierający żałuje, że roztrwonił je na rzeczy bezwartościowe), a śmierci jako swoistego jako swoistego sacrum.
- Znajdź analogie do:
- Pieśni o Rolandzie – śmierć ukazana w sposób wzniosły, poprzedzona modlitwą, w której człowiek ofiarowuje się Bogu i prosi o łaskę
- Wielkiego testamentu Francois Villona – w obydwu utworach ludzie, mimo, że świadomi swoich grzechów, wierzą w boskie przebaczenie i miłość, traktują śmierć jako szansę na wieczny spokój po trudach życia.
Warianty zakończenia
Wariant 1
- Konkluzja: Wizja śmierci jest kreowana nieco inaczej przez każdą epokę, stosunek ludzi do umierania i śmierci zależy od religii, światopoglądu dominującego w danym czasie oraz wyznawanego systemu wartości. Trzeba koniecznie wspomnieć, że średniowieczna wizja śmierci była w dużej mierze uwarunkowana religią chrześcijańską i postawą Kościoła, który poprzez hasło memento mori sprawował władzę nad ludzkimi duszami. Trzeba jednak także zaznaczyć, że w Skardze umierającego śmierć ma przede wszystkim wymiar duchowy, pozbawiona jest turpizmu (brzydoty) i grozy. Podkreślamy jednak przeciwstawienie śmierci i życia widzianego jako „marność nad marnościami”.
Wariant 2
- W podsumowaniu skup się przede wszystkim na tym, że mimo dominujących kreacji, specyficznych dla danej epoki, śmierć ma dla człowieka zawsze wymiar indywidualny. Pokazujesz więc jeszcze raz brak brzydoty, fizjologii i grozy śmierci. Podkreślamy też koniecznie, że autor reprezentuje wobec śmierci postawę filozoficzną, jest zarazem obserwatorem agonii własnego ciała, ale odnotowuje też przeżycia własnej duszy – jej niepewność, lęk, zaufanie do miłosierdzia bożego. Ostateczny wniosek: wizja śmierci w tym utworze wykracza swoją głębią poza typowe, schematyczne obrazy umierania i śmierci. W pewien sposób wątpliwości podmiotu lirycznego mogą być zrozumiałe dla człowieka z każdej epoki.
Wariant 3
- Z przytoczonych argumentów wysnuwasz wniosek, że w Skardze umierającego mamy obraz śmierci niezbyt typowy dla średniowiecza, raczej bliższy późnemu gotykowi – epoce uduchowienia. Mimo, że średniowieczny obraz kostuchy zdominował potoczne wyobrażenie śmierci w naszej kulturze, wiersz nie potwierdza średniowiecznego schematu, jest niebanalną refleksją na temat śmierci i umierania. Możemy nawet zaryzykować stwierdzenie, że jest on bliższy współczesnemu rozumieniu śmierci – oddzielenie duszy od materii; wędrówka przez tunel ku światłu.
Za to na pewno dostałbyś punkty:
- Odpowiednie wykorzystanie w tekście motywu „dance macabre”
- Wyjaśnienie i odniesienie do treści wiersza pojęć „memento mori” i „vanitas vanitatum”
- Wyodrębnienie w wierszu poszczególnych części wypowiedzi:
• refleksji nad własnym ciałem,
• zapisu stanu duszy,
• skargi z powodu umierania,
• potępienia własnego życia,
• modlitwy do Chrystusa. - Wyczerpującą charakterystykę stanów emocjonalnych umierającego.
- Ukazanie odmienności wizji śmierci od popularnych w średniowieczu jej obrazów, np w Rozmowie mistrza Polikarpa…
- Przytoczenie wizji śmierci w innych tekstach kultury średniowiecza i porównanie ich z omawianym wierszem.
- Odwołanie się do obrazów śmierci w innych epokach (antyczny Tanatos, obrazy współczesne).
- Dostrzeżenie dwóch aspektów śmierci: jako mechanizmu „demokratycznego” w hierarchicznym porządku średniowiecznym oraz śmierci jako indywidualnego przeżycia.
- Potwierdzenie, że wizja śmierci i jej znaczenie jest uwarunkowane kulturowo.
- Dostrzeżenie, że średniowieczny obraz śmierci w ogromnym stopniu wpłynął na jej wizję w kulturze europejskiej.
Ważne pojęcia
- Danse macabre – motyw tak zwanego tańca, czy korowodu śmierci, obecny w sztuce i literaturze średniowiecza. Przedstawia śmierć kościotrupa, która tak samo traktuje króla, rycerza, czy żebraka.
- Memento mori – pamiętaj o śmierci, pamiętaj, że umrzesz. Główne hasło średniowiecza, przypominane ciągle wiernym przez Kościół.
- Vanitas vanitatum – „marność nad marnościami”. Cytat z Księgi Koheleta, życie ziemskie, doczesne jako nietrwałe i bezwartościowe.
- Teocentryzm – główna idea średniowiecza, podporządkowująca całość ludzkich myśli i działań Bogu, religii i zbawieniu.
Konteksty
Dzieła literackie
- Pieśń o Rolandzie – apoteoza śmierci;
- Wielki testament François Villona – śmierć jako powrót do łona Matki-Ziemi;
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – Śmierć ma wielką władzę, swoją misję – pozbawianie ludzi życia – wykonuje z pasją i z ochotą; jest nieprzekupna.
Tekst źródłowy
Skarga umierającego to anonimowy tekst z XV wieku, przykład liryki osobistej, religijno-filozoficznej.
Zobacz: