Co warto wiedzieć o Kordianie, czyli trzy zagadnienia, które maturzysta powinien znać:

  • Kordian Juliusza Słowackiego – jeden z trzech najważniejszych polskich dramatów romantycznych – to utwór o wielowątkowej, złożonej problematyce. Jednym z głównych zagadnień, jakie podejmuje autor, jest próba oceny powstania listopadowego i diagnoza jego klęski.
  • W pierwszej części Przygotowanie, ukształtowanej na wzór romantycznego teatru grozy, przywołuje pisarz groteskowo-karykaturalne postacie przywódców i ideologów powstania: generałów Chłopickiego, Skrzyneckiego, Krukowieckiego, księcia Adama Czartoryskiego, historyka Joachima Lelewela i pisarza Juliana Ursyna Niemcewicza. Wyłaniają się one z metafizycznego kotła jako diabelskie twory szatana i zostają poddane ostrej krytyce. Zarzuca im autor nieudolność strategiczną, zachowawczość, tchórzostwo, zdradę narodową, lojalizm wobec zaborcy a przede wszystkim brak skutecznej koncepcji politycznej, odsunięcie od walki szerszych mas społeczeństwa, które mogłyby wesprzeć osamotnioną szlachtę. Historia powstania została ujęta przez Słowackiego jako dzieło sił nieczystych, igraszka w rękach diabła. Tylko w ten irracjonalny sposób mógł pisarz ogarnąć sens dziejących się wydarzeń.
  • Dramat Słowackiego jest również polemiką ideową z mitologią III części Dziadów, z zawartą w Widzeniu księdza Piotra ideą mesjanizmu. Dyskusja z Mickiewiczem pojawia się w kilku miejscach utworu.
    • Rozpoczyna ją Prolog, w którym rozgrywa się spór ideologiczny pomiędzy trzema Osobami. Pierwsza z nich wypowiada poglądy bliskie autorowi Dziadów”, nawołujące naród do biernego trwania i oczekiwania na cud zmartwychwstania. Druga osoba, przedstawiając ówczesne realia polityczne, wykazuje absurdalność sądów tej pierwszej a trzecia – utożsamiana z samym Słowackim – wzywa naród do aktywnej walki, uważa, że poezja nie może być jedynie natchnionym proroctwem ale siłą zmieniającą bieg wydarzeń.
    • Apogeum polemiki z mesjanizmem osiąga autor w scenie monologu Kordiana na Mont Blanc. Mickiewiczowskiemu hasłu „Polska Chrystusem narodów” przeciwstawia hasło „Polska Winkelriedem narodów”. Odwołując się do postaci szwajcarskiego rycerza Winkelrieda, który w walce o niepodległość swojego kraju przyjął na swoje ciało wszystkie włócznie przeciwnika i umożliwił tym samym zwycięstwo współtowarzyszom, tworzy Słowacki własny wariant idei mesjanistycznej. Podobnie jak Mickiewicz akcentuje wyjątkową rolę Polski w dziejach narodów Europy, ale tę rolę postrzega zupełnie inaczej: oto Polska ma zrzucić jarzmo niewoli i poświęcić siebie dla wyzwolenia innych narodów poprzez walkę, heroiczną, aktywną postawę a nie bierne trwanie w cierpieniu! W ten sposób wskrzeszał Słowacki nadzieję, budził Polaków z letargu. Uciekał od mistyczno-religijnych koncepcji na rzecz bardziej realnych wzorów politycznych.
  • Kordian Słowackiego zawiera także ciekawą propozycję romantycznego bohatera, który w dużym stopniu przypomina swoich literackich poprzedników ale wnosi również nowe aspekty. Jest przede wszystkim genialną kreacją psychologiczną. Główna akcja dramatu koncentruje się wokół losów nadwrażliwego młodzieńca o idealistycznym spojrzeniu na świat. Egocentryczny, marzycielski ma za sobą niespełniona miłość i próbę samobójczą. Wyrusza w podróż po Europie, by skonfrontować swoje wyobrażenia o świecie z rzeczywistością. Wędrówka przynosi mu rozczarowanie, bohater przekonuje się o wszechobecnej sile pieniądza, który rządzi światem. Na szczycie Mont Blanc Kordian odnajduje ideę mesjanistyczną i pragnie się jej poświęcić. Dojrzewa duchowo i emocjonalnie do roli działacza politycznego. Jako spiskowiec podejmuje samotną próbę dokonania zamachu na cara Mikołaja I ale w decydującej chwili rozdarty pomiędzy pragnieniem czynu a niemocą wewnętrzną mdleje przed drzwiami carskiej sypialni i trafia do szpitala dla wariatów. Tam oglądając obłąkanych mesjaszy a raczej ich karykatury przekonuje się, że był jedynie żałosną parodią spiskowca, wyznającym chore idee. Kordian ponosi klęskę jako żołnierz, spiskowiec. Dzieło, jakiego się podjął, przerosło jego możliwości psychiczne, było sprzeczne z kodeksem etycznym. Doświadczenia prowadzą jednak do wewnętrznej przemiany:Kordian, który skacze przez mur bagnetów w końcowej partii utworu, to już zupełnie inny człowiek – odważny, zdecydowany, twardy.

 

WYPRACOWANIE

Portret romantyka. Analizując podany fragment dramatu Juliusza Słowackiego, scharakteryzuj Kordiana i porównaj go z innym bohaterem literatury romantycznej.

Kordian

(fragment)

KORDIAN sam, z założonymi na piersiach rękami, stoi na najwyższej igle góry Mont–Blanc

KORDIAN
Tu szczyt… lękam się spojrzeć w przepaść świta ciemną.
Spojrzę… Ach! Pod stopami niebo i nad głową
Niebo… Zamknięty jestem w kulę kryształową;
[…]
Jam jest posąg człowieka na posągu świata
O, gdyby tak się wedrzeć na umysłów górę,
Gdyby stanąć na ludzkich myśli piramidzie
I przebić czołem przesądów chmurę,
I być najwyższą myślą wcieloną…
Pomyśleć tak – i nie chcieć? o hańbo! o wstydzie!
Pomyśleć tak – i nie móc? W szmaty podrę łono!
Nie móc – to piekło!
Mogęż siłą uczucia serce moje nalać,
Aby się czuciem na tłumy rozciekło
I przepełniło serce nad brzegi,
I popłynęło rzeką pod trony – obalać?
Mogęż zruszyć lawiny? Potem lawin śniegi,
Zawieszone nad siołem,
Zatrzymać ręką lub czołem?
Mogęż, jak Bóg w dzień stworzenia,
Ogromnej dłoni zamachem
Rzucać gwiazdy nad świta zbudowanym gmachem,
[…]
Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!
Po chwili – z wyrazem zniechęcenia
Może lepiej się rzucić w lodowe szczeliny?…
Po chwili – zrazu spokojnie, potem z zapałem…
Uczucia po światowych opadały drogach…
Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem…
Wiara dziecinna padła na papieskich progach…
Nic – nic – nic – aż w powietrza błękicie
Skąpałem się i ożyłem,
Czuję życie!
Lecz nim myślą olbrzymią rozpłynę,
Posągu piękność mam – lecz lampy brak.
Więc z ognia wszystkich gwiazd uwijana czoło koronę,
W błękicie nieba sfer ciało roztopię tak,
Że jak marmur, jak lód słonecznym się ogniem rozjaśni…
Potem piękny jak duch baśni
Pójdę na zimny świat i mogę przysiąc,
Że te na czole tysiąc gwiazd i w oczach tysiąc,
Że posągowy wdzięk – narodów uczucia rozszerzy
I natchnie lud;
I w serca jak myśl uderzy,
Jak Boga cud…
Nie – myśli wielkiej trzeba z ziemi lub z błękitu.
Spojrzałem ze skał szczytu,
Duch rycerza powstał z lodów…
Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów
Poświęci się, choć padnie jak dawniej! jak nieraz
Nieście mię, chmury! nieście, wiatry! nieście, ptacy!
chmura znosi go z igły lodu

CHMURA
Siadaj w mgłę – niosęć… Oto Polska – działaj teraz!…

KORDIAN
rzucając się na rodzinną ziemię z wyciągniętymi rękoma, woła
Polacy!!!

 

KLUCZ ODPOWIEDZI

Co można wydobyć z przedstawionego fragmentu?

  • Końcowa scena II aktu stanowi kluczowy moment zamykający efektownym monologiem na Mont Blanc okres romantycznych podróży Kordiana po Europie. Jest bezpośrednim rezultatem rozczarowania bohatera cywilizacją zachodnioeuropejską zdominowaną przez władzę pieniądza.
  • To punkt zwrotny w biografii Kordiana sygnalizujący przemianę wewnętrzną, gotowość do podjęcia misji spiskowca-mściciela.
  • Jako manifestacja indywidualizmu romantycznego daje modelowy wręcz wizerunek romantycznej osobowości wykreowanej przez epokę.
  • Obok Wielkiej Improwizacji, spowiedzi Gustawa czy Jacka Soplicy stanowi jeden z najbardziej znaczących monologów lirycznych w polskiej literaturze romantycznej.

Charakterystyka Kordiana na podstawie przytoczonego fragmentu:

  • Młodzieniec o wrażliwej duszy, bogatej osobowości, skomplikowanym wnętrzu. Język, jakim operuje bohater, jest silnie rozpoetyzowany, pełen wykrzyknień i pytań retorycznych, co potwierdza kruchość emocjonalną, egzaltację i niezdecydowanie.
  • Nosi nacechowane znaczeniowo imię – człowiek serce – wskazujące na bogactwo życia uczuciowego.
  • Kordian ma poczucie własnej wyjątkowości, zachwyca się sam sobą, przejawia cechy narcystyczne i egocentryczne.
  • Wyrazistą cechą jego osobowości wydaje się być skłonność do przyjmowania romantycznej pozy: Jam jest posąg człowieka na posągu świata. – mówi bohater, zdradzając swoje inklinacje do teatralnego gestu. Aby wygłosić swój monolog, potrzebuje niezwykłej scenerii, wchodzi na najwyższy europejski szczyt, by dodać sobie splendoru. Czuje się jak aktor odgrywający podniosłą rolę w teatrze życia, przywdziewa kostium odpowiadający konwencji epoki. Sam ma świadomość teatralności swojej postawy. W słowach Posągu piękność mam, lecz lampy brak uzmysławia, że jest przede wszystkim źródłem doznań estetycznych, czymś w rodzaju pięknego monumentu, któremu brakuje idei, myśli przewodniej.
  • Jest wypalony, rozczarowany rzeczywistością. Odczuwa pustkę wewnętrzną, miałkość życia. Zwierza się ze swoich wcześniejszych doświadczeń i przeżyć, mówiąc o straconych złudzeniach, utracie wiary w podstawowe wartości takie jak miłość (Gorzkie pocałowania kobiety – kupiłem) – i największe autorytety (Wiara dziecinna padła na papieskich progach).
  • Poszukuje wartości, która nadałaby jego życiu sens, pragnie wielkiej idei.
  • Marzy o władzy nad światem, zastanawia się, czy byłby w stanie władać kosmosem (Mogę, jak Bóg w dzień stworzenia,/Ogromnej dłoni zamachem/Rzucać gwiazdy nad świta zbudowanym gmachem), rozważa, czy sprosta takiej roli.
  • Dojrzewa do przemiany wewnętrznej: sięga po przywództwo, (Mogę – więc pójdę! ludy zawołam ! obudzę!) głosząc ideę winkelriedyzmu – poświęcenia jednostki za naród w walce.
  • Postrzega winkelriedyzm również w wymiarze narodowym, uważa, że Polska odegra w dziejach Europy rolę romantycznego Winkelrieda, czyli poprzez heroizm walki, konkretny czyn wymierzony w despotyzm zaborców wyzwoli siebie i inne narody spod jarzma niewoli.
  • Jest jednak niestabilny emocjonalnie, targany przez sprzeczne uczucia, waha się pomiędzy pragnieniem czynu, szalonym, patriotycznym zaangażowaniem a zniechęceniem, znużeniem, zobojętnieniem a nawet myślą o samobójstwie (Może lepiej się rzucić w lodowe szczeliny.)

Wniosek
W Kordianie się dwie postawy:

  • pierwsza wzniosła, namaszczona patriotycznym szaleństwem, gotowością poniesienia największej ofiary,
  • druga apatyczna, bliska romantycznej „chorobie wieku”, naznaczona rozchwianiem nastroju i niezdecydowaniem.

Bohater Słowackiego toczy walkę sam ze sobą, ze swoją słabością i rozbudzonymi ambicjami. Z tej walki jako patriota-działacz polityczny wychodzi zwycięsko, bo podejmuje misję polityczną.

 

Jak funkcjonalnie odnieść się do całości utworu?

Wykorzystując znajomość całości utworu, możesz wzbogacić portret psychologiczny bohatera o inne elementy przystające do romantycznego wzorca, na przykład:

  • skłócenie ze światem,
  • nieszczęśliwa miłość do starszej od Kordiana Laury,
  • ból istnienia, typowy romantyczny Weltschmerz,
  • nieudane samobójstwo,
  • samotność,
  • romantyczne podróże,
  • chybiona próba zamachu na cara jako przykład romantycznej ofiary i tytanicznego poświęcenia itp.,
  • ostateczna transformacja wewnętrzna w końcowej scenie utworu.

Konteksty interpretacyjne, czyli do czego warto się odwołać analizując podane fragmenty?

Kordian przypomina wielu bohaterów romantycznych, jest bowiem kreacją stworzoną w tym czasie, kiedy pewne konwencje romantyczne, schematy utrwaliły się w kulturze i świadomości, że można było do nich nawiązywać po to, by również bawić się konwencją, parodiować, krytykować. Taką kreacją jest właśnie Kordian. Odnajdziesz w nim coś z Wertera, Hamleta, Konrada… i to dobry materiał do zestawień.

Jeśli wybierzesz do porównania Wertera:

  • zwróć uwagę, że młody Kordian, zwłaszcza ten z I aktu, ma w sobie typowo werterowską skłonność do nostalgii, melancholii, odczuwania tego, co romantycy nazywali chorobą wieku czyli Weltschmerzem. Tak jak bohater Goethego analizuje swoje stany psychiczne i ta analiza prowadzi go często do autodestrukcji. Jest nadwrażliwy, poddaje się sile emocji, co widać również w scenie monologu na Mont Blanc. Łatwo ulega nastrojowi natury. Przyroda wywołuje w bohaterze różne stany psychiczne. Niewykluczone, że to surowe piękno Alp, które oglądał Kordian z najwyższego w Europie szczytu, pchnęło bohatera do tak wielkich zadań.

Jeśli wybierzesz Hamleta:

  • zrób na początku zastrzeżenie, że Hamlet jest oczywiście postacią z epoki renesansu ale, jak ogólnie wiadomo, stał się prototypem bohatera dla pisarzy romantycznych. Zauważ, że Kordian na Mont Blanc w swoim emocjonalnym rozdarciu pomiędzy dążeniem do wielkiego, heroicznego czynu a słabością psychiczną, wahaniem i znużeniem przypomina do złudzenia owo słynne Hamletowskie „Być albo nie być”. Podobnie w scenie zamachu na cara nie sprostał zadaniu tak jak bohater Szekspira nie pomścił śmierci ojca, bo wolał rozmyślać o nicości świata niż podjąć konkretne działanie.

Jeśli wybierzesz Konrada z III części Dziadów:

  • masz chyba największe pole do popisu. Niewykluczone, że monolog Kordiana na Mont Blanc powstał jako świadoma aluzja do Wielkiej Improwizacji. Zwróć uwagę: Kordian tak jak bohater Mickiewicza wygłasza wielką, przepełnioną emocjami tyradę, w której manifestuje swój indywidualizm i sięga po rolę przywódcy tak samo wzniosłą i tytaniczną jak prometeizm Konrada. W pewnym momencie próbuje nawet wcielić się w jego rolę, gdy zastanawia się, czy tak jak bohater Wielkiej Improwizacji byłby w stanie poruszyć kosmos. To analogie. Niemniej jednak Kordian na górze Mont Blanc nie prowadzi polemiki z Bogiem, nie walczy nim o „rząd dusz” ale przede wszystkim musi zmierzyć się sam ze sobą, z własną kruchością psychiczną, niezdecydowaniem, huśtawką nastrojów.W podjęciu szczytnej misji sam dla siebie staje się przeszkodą nie do pokonania, co potem potwierdzi nieudana próba zamachu na cara. Warto rozważyć te kwestie.

Zobacz:

Kordian na maturze

Ocena powstania listopadowego w Kordianie Słowackiego

Kordian – Juliusz Słowacki

Omów cechy dramatu romantycznego na przykładzie Kordiana Słowackiego

Jak oceniasz typ psychologiczny reprezentowany przez Kordiana? Przedstaw dzieje bohatera.

W jaki sposób Juliusz Słowacki prowadzi w Kordianie polemikę z Adamem Mickiewiczem?