Podstawowe pojęcia
- Wyraz, od którego tworzymy nowy wyraz, jest nazywam wyrazem podstawowym lub podstawą słowotwórczą.
- Nowe wyrazy utworzone od wyrazu podstawowego to wyrazy pochodne czyli derywaty albo formacje słowotwórcze – są tworzone od dwóch wyrazów ortograficznych. Nie można wówczas odnosić określenia „wyraz podstawowy” do jednego, ważniejszego z nich, gdyż podstawą słowotwórczą są oba. Unikamy wówczas terminologicznego nieporozumienia.
- Temat słowotwórczy jest to ta część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz pochodny i zasadniczo nie uczestniczy w odmianie. Tematu słowotwórczy jestwięc to ta część podstawy słowotwórczej (wyrazu podstawowego), którą można znaleźć w wyrazie pochodnym. Temat słowotwórczy może być całym wyrazem (wtedy – przyjmujemy w uproszczeniu – wygląda, jakby pokrywał się z podstawą słowotwórczą). Najczęściej jest tylko częścią podstawy słowotwórczej, wspólną jej i wyrazowi pochodnemu.
- Formant słowotwórczy jest to ten element, którym wyraz nowo utworzony, pochodny, różni się od podstawy słowotwórczej.
Analiza słowotwórcza
Na początek przeprowadzimy analizę słowotwórczą kilku łatwych wyrazów pochodnych. To znaczy, że podamy podstawę słowotwórczą, temat słowotwórczy i formant dla każdego z tych wyrazów. Zajmiemy się wyrazami: długość, kierowca, koparka, szachista oraz maszynistka.
| Wyraz pochodny (formacja) | Podstawa słowotwórcza | Temat słowotwórczy | Formany |
| długość kierowca koparka szachista maszynistka |
długi kierować kopać szachy maszynista |
dług- kier- kop- szach- maszynist- |
-ość -owc(a) -ark(a) -ist(a) -k(a) |
Mogą pojawić się wątpliwości. Dlaczego np. podstawą słowotwórczą wyrazu długość jest przymiotnik długi, a nie przysłówek długo (formant wówczas miałby postać -ś)?
- Przyjmujemy, że rzeczowniki oznaczające cechy pochodzą od przymiotników, gdyż to właśnie przymiotniki są podstawowymi nazwami cech.
- Ze wszystkich form przymiotnika wybieramy mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego – postać słownikową.
- Zauważmy dalej, że temat i formant są cząstkami wyrazu. Stąd wzięły się te kreseczki, które w poprawnym zapisie są konieczne.
- Gdy formant kończy się samogłoską, można zapisać ją w nawiasie. Oznacza on, że zamknięta w nawiasie litera oznacza końcówkę fleksyjną. A elementy fleksyjne (odmiana wyrazów) i słowotwórcze nie powinny być mieszane! Końcówki fleksyjne są różne w zależności od przypadka; w mianowniku koparka, lecz w dopełniaczu koparki. A formant słowotwórczy jest cały czas taki sam. W rzeczywistości ma postać -ark-.
Ktoś mógłby uważać, że formant w wyrazie kierowca powinien być krótszy (-ca zamiast -owca, gdyż podstawą jest czasownik kierować, w którym cząstka -ow- jest przecież widoczna).
- W przypadku formacji odczasownikowych musimy pamiętać o odmianie (koniugacji) podstawy słowotwórczej. W czasie teraźniejszym – w omawianym wyrazie – mamy formy: kieruję, kierujesz, kierujemy. Cząstka -ow ujawnia się w formach czasu przeszłego: kierowałam, kierowaliście itd. Jest więc ona fleksyjnym elementem tego czasownika.
- Trzeba pamiętać więc o tym, by końcówka fleksyjna podstawy słowotwórczej nie przesunęła nam granicy oznaczającej połączenie, styk tematu słowotwórczego i formantu. Dlatego w wyrazie koparka temat słowotwórczy ma postać kop-, natomiast -ać jest końcówką fleksyjną (kopię, kopiesz, kopie itd. – nie ma głoski „a”).
Wyraz szachista pochodzi od rzeczownika szachy, nie zaś od np. czasownika szachować.
- Aby się o tym przekonać, wystarczy zbudować taką definicję wyrazu szachista, która zawierałaby którąś z tych podstaw słowotwórczych. Definicja szachisty „ten, kto gra w szachy” brzmi naturalniej od np. takiej „ten, kto szachuje”. Warto zapamiętać ten mechanizm, gdyż można go zastosować do każdej analizy słowotwórczej.
Uwaga! Jeszcze jedna ważna zasada do zapamiętania: żeńskie nazwy zawodów czy wykonawców czynności pochodzą od odpowiednich nazw męskich. To tłumaczy pochodzenie rzeczownika maszynistka od wyrazu maszynista, nie zaś od maszyna.
Typy formantów
- Formant przyrostkowy (sufiks), najbardziej typowy dla rzeczowników, występuje po temacie słowotwórczym.
Przyrostki łączą się zarówno z podstawami czasownikowymi (np. przemówić => przemawiać), jak rzeczownikowymi (np. dom => domek) i – rzadziej – przymiotnikowymi (np. miły => milutki).
- Natomiast przedrostki, nazwane prefiksami, można zauważyć przede wszystkim w czasownikach, np. zrobić, pojechać, przepisać, wyciągnąć, narzucić itd. Przedrostki (z-, po-, prze-, itd.), występujące przed tematem słowotwórczym zostały podkreślone.
- Trzeci typ formantu, również łatwy do wychwycenia „gołym okiem”, to interfiks. Występuje on w złożeniach, czyli wyrazach utworzonych od dwóch podstaw słowotwórczych. Najczęściej ma on postać -o-. W wyrazie chłoporobotnik łączy dwa tematy słowotwórcze (tożsame z podstawami: chłop oraz robotnik) i jest jedynym formantem. Rzeczownik nosorożec ma nieco inną budowę: nos-o-roż-ec. Są w nim dwa formanty: interfiks i przyrostek -ec, a wyraz pochodzi od rzeczowników nos i róg.
Rzadziej spotykane typy formantów:
- formant zerowy – określany także jako tzw. zero morfologiczne; polega na odrzuceniu końcowej cząstki wyrazu. Przykłady: czołg (od czołgać się), wydruk (od wydrukować);
- formant ujemny – występuje w tzw. derywacji wstecznej, polegającej na skróceniu podstawy słowotwórczej, z której wyrzuca się jakąś literę czy litery. Przykłady: dwója (od dwójka), baon (od batalion);
- alternacja głoskowa – czyli po prostu wymiana głosek. Bywa, że jest ona jedynym wyraźnym zabiegiem słowotwórczym, np. kiełbacha (od kiełbasa), Zosia (od Zofia);
- formant paradygmatyczny – polega na zmianie wzorca odmiany, np. z rzeczownikowego na przymiotnikowy (np. lis-i, lis-im w stosunku do lis, lis-em itd.).
Formanty martwe – w przeciwieństwie do żywych pojawiają się tylko w starych wyrazach, bo dzisiaj już nie są wykorzystywane, np. -ba (hańba, strzelba), pa- (parobek, pasierb). Formanty martwe utrudniają analizę wyrazów, np. odczytanie ich znaczenia etymologicznego.
Pułapki fonetyczne
Róg a nosorożec. W tych dwu wyrazach po głosce „r” następują inne głoski. Gdybyśmy bezrefleksyjnie trzymali się sformułowanych powyżej zasad, już samą cząstkę -orzec musielibyśmy nazwać formantem. Różni się przecież od podstawy słowotwórczej, jaką w omawianym wyrazie jest rzeczownik róg. Tymczasem przy wyznaczaniu granicy między tematem słowotwórczym i formantem musimy pamiętać o obocznościach fonetycznych, które w polszczyźnie są częste. Mogą one dotyczyć zarówno samogłosek, jak i spółgłosek. Przyjmujemy, że takie wymiany głoski w inną, podobną, mogą wystąpić w obrębie tematu słowotwórczego – tak jak w rzeczowniku nosorożec: „ó” wymienia się na „o”, natomiast „g” wymienia się na „ż”. Odmieniając przez przypadki rzeczownik lampka (formację utworzoną od wyrazu lampa), zauważymy, że w celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej przyrostek -ka przybiera postać -ce. Spółgłoska „k” wymieniła się w tym przyrostku na „c”.
Ukryte formanty
Na zakończenie o przypadkach najtrudniejszych. Przyrostki czy przedrostki rzucają się w oczy. Istnieje jednak cała grupa wyrazów (tzw. zrosty), w których formantem są… łączna pisownia i przesunięcie akcentu (np. psubrat, Białystok, dobranoc). Wyrazy takie jak np. podręcznik, naramiennik, przedszkole pochodzą od wyrażeń przyimkowych (odpowiednio: pod rękę, na ramieniu, przed szkołą).
Zapamiętaj!
- Kategoria słowotwórcza – wyrazy pochodne mające to samo ogólne znaczenie wynikające z ich budowy słowotwórczej (choć tworzone są za pomocą różnych formantów). Kategoriami są np. nazwy żeńskie, nazwy wykonawców czynności, miejsc, narzędzi, nosicieli cech itp.
- Typ słowotwórczy – wyrazy należące do jednej kategorii słowotwórczej i utworzone za pomocą takiego samego formantu. Na przykład w kategorii nazw wykonawców czynności można wyróżnić kilka typów słowotwórczych, m.in. nazwy utworzone za pomocą formantów -yciel (nauczyciel, dręczyciel), -acz (biegacz, kopacz) czy -arz (piekarz, malarz).
- Rodzina wyrazów – grupa wyrazów mających taki sam rdzeń (czyli wywodzących się od jednego wyrazu); są to tzw. wyrazy pokrewne. Przykład: ręka, rączka, poręczyć, poręczycielka, podręcznik itd.
Zobacz: