Zdanie pojedyncze
Definicja
- Zdanie pojedyncze to wypowiedzenie z jednym orzeczeniem, wyrażonym osobową formą czasownika.
1. Andrzej je obiad.
2. Jola jest piękną kobietą.
- W pierwszym zdaniu występuje orzeczenie czasownikowe (czasownik w konkretnej formie fleksyjnej),
- w drugim orzeczenie imienne, czyli dwuelementowe, na które składają się: łącznik i orzecznik:
- łącznikiem nazywa się formę osobową jednego z czasowników: być, stać się, zostać,
- orzecznikiem słowo, które tworzy z nim całość logiczną i gramatyczną. Może to być rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik. W tym przykładzie funkcję łącznika pełni czasownik jest, a orzecznika rzeczownik kobietą.
Orzeczenie to jedna z głównych części zdania, drugą jest podmiot – informacja o wykonawcy czynności lub obiekcie działania.
Rozróżnić można kilka typów podmiotów:
- gramatyczny – jest nim konkretne słowo w mianowniku (rzeczownik, zaimek, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik);
- logiczny – gdy nazwa rzeczy lub osoby, której dotyczy czasownik, nie występuje w mianowniku, lecz w dopełniaczu lub bierniku, a orzeczenie wyraża: brak, ubywanie, przybywanie. Ten podmiot wynika z sensu zdania, a nie z postaci gramatycznej.
Przykład: Przed końcem miesiąca znowu brakło pieniędzy.
- szeregowy – gdy stanowią go równoważne elementy, np. coś jest wyliczane, występuje wspólnie.
Przykład: Jabłka, gruszki i śliwki leżą obok siebie.
- towarzyszący, gdy człony nie są równoważne, ale jeden dopełnia drugi i obydwu dotyczy orzeczenie.
Przykład: Jaś z mamą idą po zakupy.
- domyślny – to taki, którego fizycznie nie ma, „ukrywa się” w formie gramatycznej orzeczenia. Zapisuje się go jako zaimek w nawiasie.
Przykład: Robimy zakupy. (my)
Uwaga na zdania bezpodmiotowe!!!
Nazwiemy tak to wypowiedzenie, w którym podmiotu fizycznie nie ma, a dodatkowo nieistotna jest informacja, kto wykonuje czynność. Dla wartości i zrozumienia zdania nie ma to znaczenia.
Przykład:
– Ławki pomalowano na zielono. (tu czasownik jest w formie nieosobowej zakończonej na -no).
– Świta.
– Burczy mi w żołądku.
– Zebrało się jej na płacz.
Ważne! Niektóre zjawiska atmosferyczne, cielesne i duchowe dolegliwości człowieka nie mają wykonawcy; konstrukcja zdania powoduje, że zalicza się je do zdań bezpodmiotowych.
Skoro istnieją części zdania główne, muszą istnieć i inne, poboczne, tzw. określenia. Wraz z nadrzędnym wobec siebie podmiotem lub orzeczeniem stanowią grupę podmiotu lub grupę orzeczenia. Przydawki, dopełnienia i okoliczniki, bo o nich mowa, rozbudowują zdanie pojedyncze do postaci tzw. rozwiniętego.
Przydawka
Najprostszą i zarazem najpewniejszą definicją przydawki jest ta, która kategorycznie stwierdza: każde określenie rzeczownika jest przydawką. Nie ma znaczenia miejsce związek z określanym wyrazem. Oto kilka przykładów, dzięki którym można to sobie uzmysłowić:
– Spotkałem tę kobietę późnym wieczorem.
– Malowanie mieszkania zajęło mi cztery dni.
– Muszę iść po pojemnik na śmieci.
Wnioski:
W zdaniu może być więcej niż jedna przydawka.
Typ przydawki zależy od jej przynależności gramatycznej i znaczenia. Może nią być:
- przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik – wtedy to przydawka przymiotna;
- wyrażenie przyimkowe – przydawka przyimkowa;
- inny rzeczownik.
Ten ostatni w zależności od swej formy tworzy dwa typy przydawek:- rzeczowną, gdy określenie jest nazwą własną lub konkretną i stoi w tym samym przypadku – lekarz pediatra, miasto Warszawa, rzeka Narew
- dopełniaczową – jak sama nazwa wskazuje występuje w dopełniaczu: brat ojca, imieniny dziadków.
Uwaga!!! Jeśli rzeczownik zastępuje jakąś część mowy, najczęściej zaimek, albo w roli rzeczownika występuje przymiotnik, to jego określenia też będą przydawkami:
– Taki ktoś może kraść.
– Niewidomy z psem pewniej porusza się po mieście.
Dopełnienie
określa czasownik, każdą jego formę (nieosobową, imiesłowy, bezokoliczniki), bez względu na miejsce w zdaniu i przynależność do części mowy. Zwykle pomocne są pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich oprócz mianownika), bo pamiętać należy, że czasownik, przez wielość swoich form, w zdaniu bywa nie tylko orzeczeniem. Sam też może być dopełnieniem innego czasownika:
– Muszę iść po zakupy.
W tym zdaniu orzeczenie muszę określane jest przez dopełnienie iść (co?), które z kolei ma dopełnienie po zakupy (po co?). Podobnie w zdaniu:
– Spotkałem człowieka interesującego się motoryzacją.
Orzeczenie ma dopełnienie – człowieka (kogo?, co?); a przydawka – interesującego się (wyrażona imiesłowem) ma określenie – motoryzacją, które w tym zdaniu jest dopełnieniem (imiesłów jest formą czasownika).
Uwaga! W niektórych zdaniach rozróżnić można dopełnienie bliższe i dopełnienie dalsze. Dotyczy to tylko takich sytuacji, gdy orzeczeniem jest tzw. czasownik przechodni, mogący wystąpić w stronie biernej: widziałem – byłem widziany; myłem – byłem myty itp.
– Babcia piórem pisze list.
– List jest pisany przez babcię piórem.
Dopełnienie bliższe stoi na pierwszej pozycji przy czasowniku. Przy zamianie ze strony czynnej na stronę bierną, staje się ono podmiotem mianownikowym zdania w stronie biernej. W tym przykładzie dopełnieniem bliższym będzie to – list, a dopełnieniem dalszym – piórem.
Okoliczniki
Okoliczniki, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą dodatkowych okoliczności towarzyszących czynnościom, czyli czasu, miejsca, sposobu, przyczyny, celu, warunku, stopnia i miary, przyzwolenia. Określają czasowniki i jego formy, ale też przymiotniki i przysłówki. Najprościej można je znaleźć i nazwać, stawiając właściwe, niemal oczywiste pytania:
- O północy zegar bije dwanaście razy.
(kiedy? – okolicznik czasu)
- W styczniu spędzamy ferie w górach.
(gdzie? – okolicznik miejsca)
- Zrób to dokładnie!
(jak? – okolicznik sposobu)
- Na świecie wiele dzieci umiera z głodu.
(dlaczego? z jakiej przyczyny? – okolicznik przyczyny)
- Dla poprawienia wyników wiele poświęcił.
(w jakim celu? – okolicznik celu)
- W razie deszczu wynajmiemy autokar.
(pod jakim warunkiem? – okolicznik warunku)
- Mimo deszczu wyjdziemy na to spotkanie.
(mimo czego? – okolicznik przyzwolenia)
- Bardzo mocno trzymał kciuki.
(jak mocno? – okolicznik stopnia)
- Podróż trwała dzień.
(jak długo? – okolicznik miary).
Przykład:
W zdaniu:
Swoje imienne zaproszenia na ten niepowtarzalny bal niektórzy goście powinni uznać za wyjątkowy zaszczyt, spotykający nielicznych wybranych są:
- swoje (zaproszenia) – przydawka,
- imienne (zaproszenia) – przydawka,
- zaproszenia (powinni uznać) – dopełnienie,
- na bal (zaproszenia) – przydawka,
- ten (bal) – przydawka,
- niepowtarzalny (bal) – przydawka,
- niektórzy (goście) – przydawka,
- goście – podmiot,
- powinni – orzeczenie,
- uznać (powinni) – dopełnienie,
- za zaszczyt (uznać) – dopełnienie,
- wyjątkowy (zaszczyt) – przydawka,
- spotykający (zaszczyt) – przydawka,
- wybranych (spotykający) – dopełnienie,
- nielicznych (wybranych) – przydawka.
[W nawiasach podany jest wyraz określany]
Zapamiętaj! Z czego składa się zdanie?
Oto elementy:
- podmiot,
- orzeczenie,
- przydawka,
- okolicznik,
- dopełnienie.
Zobacz: