Intertekstualność oznacza związki między konkretnymi tekstami literackimi. To zjawisko dość częste – żaden utwór nie powstaje w kulturowej pustce, ale pozostaje w relacji z innymi dziełami, przekształca je, rozwija zawarte w nich myśli lub je odrzuca. Omawiane zjawisko, uważane przez niektórych za typowe dla postmodernizmu, występuje w rozmaitych postaciach.

Za jego przejaw uznaje się w powieści

  • relacje między narracją a wypowiedziami bohaterów (mowa pozornie zależna),
  • różnego rodzaju naśladownictwa stylistyczne (stylizacje, pastisz),
  • związki z utworami realizującymi ten sam gatunek literacki (np. bajki Ezopa i Krasickiego).

Intertekstualność obejmuje także powiązania dzieła z dotyczącymi go komentarzami czy nawiązaniami (np. parafrazami), a także związki z innymi rodzajami tekstów kultury (np. z malarstwem, muzyką, filmem).

 

Ciekawymi formami przejawiania się intertekstualności są:

  • cytat – odwołuje do innego tekstu, ale jednocześnie wiąże się z nowym kontekstem, w jakim się pojawił (np. „non omnis moriar” w wierszu Tuwima Do losu czy Lalce, w tej powieści Prusa występują także cytaty z wiersza Mickiewicza Do M ***).
  • aluzja literacka – świadome nawiązanie do innego dzieła, wymagające od czytelnika spostrzegawczości i umiejętności odczytania znaczenia tego nawiązania. Jej obecność sytuuje dzieło w jakimś konkretnym kontekście kulturowym, co pomaga w interpretacji, np. tytuł dramatu Krasińskiego Nie-Boska komedia czy cyklu powieściowego Balzaka Komedia ludzka są aluzjami do Boskiej Komedii Dantego.

    Aluzja może zwracać na coś uwagę czytelnika, zmuszać do refleksji, np. szukania podobieństw i różnic w ujęciu jakiegoś tematu (motto Mistrza i Małgorzaty pochodzące z Fausta Goethego sugeruje pewien sposób interpretacji działań Wolanda). Aluzja może dotyczyć całokształtu utworu (np. III cz. Dziadów Mickiewicza a Kordian Słowackiego) lub drobnych elementów składowych: motywów czy stylu (np. nawiązania w inwokacji Pana Tadeusza do fraszki Kochanowskiego Na zdrowie).

    Przykładem dzieła, do którego odnosi się wiele aluzji literackich jest Wesele Wyspiańskiego: złoty róg pojawia się w Rocie Konopnickiej, chochoł w Ojczyźnie chochołów Wierzyńskiego, w wierszu Bursy Wernyhora. Samo Wesele także zawiera w sobie takie aluzje, np. scena rozmowy Hetmana z Panem Młodym przypomina przyjście ducha złego pana w II cz. Dziadów Mickiewicza. Takie powiązania dowodzą, że twórcy kolejnych epok wykorzystują dorobek poprzedników, a mogą nam też wiele mówić o akceptowaniu lub odrzucaniu konkretnych tradycji.

  • parodia – naśladowanie innego dzieła czy stylu w celu ośmieszenia. Może to być naśladowanie gatunku literackiego, np. Monachomachia Krasickiego jest parodią eposu heroicznego. Czasem ośmieszany bywa styl konkretnego autora, np. Na ustach grzechu Magdaleny Samozwaniec to przeróbka Trędowatej Mniszkówny. Parodia może też dotyczyć konkretnego elementu fabuły, np. scena poloneza z Popiołu i diamentu Andrzejewskiego jest podobna do zakończenia Pana Tadeusza.

Zapamiętaj!
Formy przejawiania się intertekstualności:

• cytat,
• aluzja literacka,
• parodia.