Plan wypowiedzi

• Wstęp

1. Definicja inteligenta.
2. Rodowód inteligencji.

• Rozwinięcie

3. Trudne początki działalności inteligencji.
4. Ambitna rola wyznaczona inteligentowi przez historię.
5. Nowe wartości, związane z postępem, nauką, sprzyjające rozwojowi inteligencji.
6. Wyjaśnienie pojęcia etosu i charakterystyka etosu inteligenta.
7. Możliwości osiągnięcia sukcesu przez inteligenta w różnych epokach.
8. Przyczyny odejścia od etosu.
9. Demaskacja etosu inteligenta i jej funkcje.
10. Inteligent dawniej a dziś:
– funkcje, możliwości,
– rola w społeczeństwie.

• Wnioski

1. ewolucja roli inteligencji,
2. własne przemyślenia i refleksje.

 

Prezentacja tematu

Inteligent – „człowiek należący do inteligencji jako warstwy społecznej”– tak definiuje bohatera mojej prezentacji Słownik języka polskiego. Wybrałam temat z nim związany, ponieważ inteligent to bohater ciekawy. Właściwie kiedy lepiej go poznałam, okazał się antybohaterem, a to już postać godna literackich ambicji, w moim przypadku maturalnej prezentacji. Historia powierzała inteligentowi różne role. Wiele z nich opisywała literatura.

Mały słownik języka polskiego wprowadza podział na inteligencję pracującą i twórczą. Definiuje inteligencję jako warstwę społeczną obejmującą ludzi wykształconych, pracujących umysłowo, pochodzących z różnych klas społecznych. Rodowód inteligencji był dosyć typowy. Bohaterowie pochodzili ze zubożałych rodzin szlacheckich, często ich kroniki rodzinne sięgały czasów poprzedzających powstanie styczniowe.

Przyczyny utraty majątku bywały różne. Należały do nich niegospodarność i szlachecka lekkomyślność, ale także represje ze strony zaborców. Tę ostatnią grupę szlachty nazywano wysadzonymi z siodła. Zajęcie, jakie pozostawało tak określanym bohaterom, to np. praca w urzędach państwowych (Seweryn Baryka). Pozbawione majątku szlachcianki podejmowały najczęściej pracę guwernantek (Joasia Podborska). Zdarzały się także sytuacje, w których inteligentami stawali się synowie szewców lub szynkarzy. Awans taki umożliwiała ideologia pozytywistyczna i związane z nią hasło pracy u podstaw. Trzeba jednak zauważyć, że wspomniana grupa inteligencji była stosunkowo nieliczna. Przykładem takich bohaterów są Tomasz Judym i inżynier Bijakowski. O awansie społecznym tych bohaterów zadecydowały: silna osobowość, aspiracje, a nierzadko po prostu przypadek.

Najciekawsze utwory literackie poświęcono takim wizerunkom inteligenta, które dalekie są od ideału. Jednak przecież istniał ideał. Temat mojego wystąpienia dotyczy przede wszystkim etosu inteligenta. Pierwsze jego wizerunki były piękne, prawie nieskazitelnie nieludzkie, sztuczne. Tak piękne, że nie mogły się podobać. Spotkałam je głównie w młodopolskich utworach Stefana Żeromskiego, takich jak: Ludzie bezdomni, Siłaczka czy Doktor Piotr. Ich inteligenccy bohaterowie – Tomasz Judym, Stasia Bozowska i Piotr Cedzyna. Utrzymywali się dzięki wykorzystywaniu wcześniej zdobytej wiedzy. Pracowali jako: guwernantki, nauczyciele, lekarze. Traktowali swe zawody raczej jako powołanie. Byli szlachetni, pracowici, ambitni, wrażliwi i, co najważniejsze, gotowi podjąć się roli społeczników, rezygnując jednocześnie z osobistego szczęścia. Umieli cierpieć, opuszczać bliskich, a nawet umierać tragicznie i samotnie. Mieli wiele z romantycznych patriotów i idealistów: Kordianów i Konradów. Honor, także patos – typowy dla przeszłych epok. „Jaskółczy niepokój” (to cytat z utworu Juliusza Słowackiego) charakteryzował niegdyś Kordiana, a polegał na młodzieńczej tęsknocie do dokonania wielkich, wspaniałych czynów, wiązał się z poczuciem samotności, niespełnienia, z romantyczną chorobą wieku. Podobne uczucia towarzyszyły późniejszym bohaterom literackim, inteligentom, takim jak Tomasz Judym, Stasia Bozowska czy Piotr Cedzyna. Ich pragnienia potęgowała jeszcze trudna sytuacja w kraju i jego tragiczna historia. Toteż myślę, że to właśnie historia, zwana nauczycielką życia, wyznaczyła polskim inteligentom tak ambitną rolę. A literatura, upowszechniająca pozytywne wzorce, stworzyła etos inteligenta.

Przemawiał on do wyobraźni wszystkich tych, którzy żyli jeszcze przeszłą ideą mesjanizmu. Etos rozumiem jako pewne reguły oraz zasady istnienia i działania, a także pewne cechy typowe dla grupy społecznej. I tu muszę przyznać, że rola przerosła mistrza – aktora, którym w teatrze życia stał się inteligent. Późniejszy utwór Stefana Żeromskiego Przedwiośnie przynosi wizerunki inteligentów, którym, że się tak wyrażę, „ciężko jest dźwigać brzemię etosu”. Należą do nich Cezary Baryka, Szymon Gajowiec, Lulek.

Nie są oni już skłonni do poświęceń i tak szlachetni, idealistycznie nastawieni jak bohaterowie poprzednich utworów Żeromskiego. Cezary Baryka poszukuje swojej życiowej drogi, najważniejszych dla niego wartości i nie zawsze jest ich pewien. Ze swoimi rozterkami i cierpieniem wcale nie czuje się dobrze. Jest młody, wydaje się stworzony do miłości i radości, nie jest cierpliwy. Pancerz etosu pęka. Cezary wymyka się stereotypowi. Nie jest też szczególnie pracowity. Błądzi, ale jest jeszcze ambitny, szlachetny, ma silne poczucie honoru i patriotyzm. Na pewno jest ciekawszą postacią literacką niż Tomasz Judym czy Piotr Cedzyna. Tyle się przecież w nim dokonuje zmian, które absorbują czytelnika i trzymają go w napięciu.

Trudno już będzie spotkać w literaturze bohaterów całkowicie wiernych etosowi inteligenta. Za to powstają liczne utwory demaskujące stworzony etos, obalające mity, o spadkobiercach Kordianów i Konradów. Takie utwory powstawały już wcześniej, np.: Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Dewizy życiowe bohaterów ujęte krótko, ale wyraziście, zapadają głęboko w pamięć. „Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna” – mówi Dziennikarz. „Chopin gdyby jeszcze żył, toby pił” – doda inny bohater o skłonnościach do kieliszka i artystycznej duszy – malarz Nos. Przypomnieć jeszcze warto słowa Zbyszka Dulskiego, który kreśli swój przyszły wizerunek: „(…) będę rodził Dulskich, całe legiony Dulskich – będę miał srebrne wesele i porządny nagrobek z dala od samobójców. I nie będę zielony, ale nalany tłuszczem i nalany teoriami i będę mówił dużo o Bogu…”.

Karykatura staje się odtąd najtrafniejszą formą portretu inteligenta. Jedną z najtrafniejszych wydaje się karykatura dwudziestolecia – Witolda Gombrowicza i Witkacego, choć współcześni nam Sławomir Mrożek czy Tadeusz Różewicz też nie ustępują w swoich parodystycznych portretach inteligenta Witkacemu. A wszystko po to, aby obalić nieprawdziwy mit, zdemaskować prawdę, że taki etos, od jakiego zaczęłam swoją prezentację, istniał tylko w marzeniach i literaturze. No cóż, życie ma swoje prawa, a demaskacja mitu swoje cele. Jednym z najważniejszych jest pokazanie wad inteligentów składających się na antyetos. Należą do nich: Młodziakowie (z Ferdydurke Witolda Gombrowicza) czy Prokurator Scurvy (z Szewców Witkacego). Innym jeszcze celem jest pokazanie możliwości literatury, która umie uczynić nam bliską taką postać jak inteligent skompromitowany. Ja osobiście najlepiej rozumiem bohatera Tadeusza Różewicza, pomimo że wciąż leży w łóżku, jest taki zagubiony i żyje wspomnieniami. Podobnie zagubieni wydają się bohaterowie trzech innych wybranych przeze mnie utworów.

Współczesna rzeczywistość stawia inteligentów często w podobnej sytuacji, a raczej po prostu skazuje ich na „leżenie w łóżku”, tak że zupełnie nie przypominają oni Siłaczek i Judymów. Nie sądzę jednak, aby takim nastrojom należało się poddać. Mamy przecież jeszcze własną osobowość.

 

Wariant drugi, oparty na materiale poetyckim

Plan wypowiedzi

• Wstęp

1. Co to jest etos? – ideały charakteryzujące jakąś grupę (definicja słownikowa).
2. Kogo zaliczamy do inteligentów? (Kim są inteligenci?) – ludzie utrzymujący się dzięki wykorzys­tywaniu wcześniej zdobytej wiedzy.

• Rozwinięcie

3. Jacy bohaterowie literaccy, jakie ich postawy przyczyniły się do powstania etosu? Podmioty liryczne wierszy Gałczyńskiego, Szymborskiej.
4. Charakterystyka etosu inteligenta – wrażliwy, z poczuciem piękna, szlachetny, żyjący dla wyższych wartości, skromny, nieco staroświecki.
5. Funkcje etosu – prezentacja wzoru postawy szlachetnej, humanitarnej, afirmacja intelektu. Potęga smaku Herberta, Nagrobek Szymborskiej.
6. Przyczyny demaskacji etosu inteligenta – odejście od założeń i charakterystycznych dla etosu norm, życiowa deformacja etosu, sztuczność, snobizm i hipokryzja postaw inteligentów, powstanie antyetosu. Garden Party Barańczaka.
7. Jacy bohaterowie literaccy stanowią przykłady demaskacji etosu inteligenta?
8. Jakie cechy etosu inteligenta są demaskowane? (Jaki antyetos inteligenta powstał w literaturze?) Skłonność do utopii, brak zdecydowania, snobizm, nieuzasadnione poczucie wyższości, mitomania, pretensjonalność.
9. Jakie sposoby literackie służą do demaskacji? Ironia, karykatura, groteska – Teatrzyk „Zielona Gęś”, Śmierć inteligenta Gałczyńskiego.
10. Funkcje demaskacji – krytyka inteligencji i obrona etosu, chęć zmiany sytuacji, inspirowanie do głębszych refleksji prowadzących do udoskonalenia etosu.

• Wnioski

Aby etos wciąż istniał, aby był aktualny, dla obrony związanych z nim wartości, w literaturze dokonywana jest demaskacja etosu. Pisarze kompromitują inteligenta, aby spowodować jego rehabilitację.

 

Wariant trzeci – trochę inne spojrzenie na temat

Plan wypowiedzi

• Wstęp

1. Kto jest inteligentem?
Trudne narodziny inteligencji (w Polsce – pozytywizm) – Lalka – sytuacja naukowców.

• Rozwinięcie

2. Wzloty i upadki inteligencji, czyli jej tragiczne i komiczne role.

  • Bolesław Prus – Katarynka – Pan Tomasz – wrażliwy egoista
  • Bolesław Prus – Lalka – Szuman – nieszczęśliwy ironista
  • Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara – Raskolnikow – tragiczny eksperymentator
  • Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni – Tomasz Judym – fanatyk świętej idei
  • Stanisław Wyspiański – Wesele – Pan Młody – lekkomyślny chłopoman
  • Stefan Żeromski – Przedwiośnie – Cezary Baryka – niezdecydowany mitoman
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke – inż. Młodziak –„karykaturalny awangardzista”
  • Zofia Nałkowska – Granica – Zenon Ziembiewicz – „karierowicz zdegradowany do roli bankruta”
  • Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata – np. Mistrz – „nieszczęśliwy artysta”
  • Stanisław Ignacy Witkiewicz – Szewcy – Prokurator Scurvy – „prostak o ambicjach intelektualisty”
  • Tadeusz Borowski – Pożegnanie z Marią – Tadek – „cwaniak z duszą poety”
  • Albert Camus – Dżuma – doktor Rieux – „rozumny obrońca istoty człowieczeństwa”
  • Hanna Krall – Zdążyć przed Panem Bogiem – dr Marek Edelman – „Być inteligentem, aby zwyciężyć śmierć”
  • Sławomir Mrożek – Tango – Stomil – „frustrat zagubiony w świecie wartości”
  • Czesław Miłosz – Zniewolony umysł – np. Alfa – „inteligent w sidłach ustroju”

3. Jakie cechy składają się na etos inteligenta?

4. Jakie cechy przeszkadzają inteligentom w życiu zgodnie z… zachowaniu etosu?

5. Demaskacja negatywnych postaw chęcią powrotu etosu.

• Wnioski

Inteligent to tak jak władca umysłów. Inteligencja zaś, to tak jak władza – zaszczyt, przywilej i odpowiedzialność. Ważna jest tego świadomość, której służy demaskacja etosu inteligenta.