Autor
Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000)
- Urodził się 1919 r. w Kielcach
- 1935 – debiut ucznia (jeszcze gimnazjum) w piśmie Kuźnia Młodych
- 1937 – studia na polonistyce UW
- 1938 – kieruje działem literackim (pismo Orka na Ugorze)
- 1939 – udział w kampanii wrześniowej
- 1940 – aresztowany przez NKWD przy próbie nielegalnego przekroczenia granicy i skazany na 5 lat łagru
- 1940 – więzienie w Witebsku, Leningradzie, Wołogdzie – łagier w Jercewie pod Archangielskiem
- zwolniony po demonstracyjnej głodówce w styczniu 1942 (amnestia dla Polaków)
- żołnierz armii gen. Władysława Andersa (udział w bitwie pod Monte Cassino w 1944)
- po wojnie: decyzja o emigracji (Londyn, Monachium, Neapol)
- działalność dziennikarska – współpraca z radiem Wolna Europa i paryską Kulturą
- działalność pisarska: szkice, np. książkowy debiut – tom Żywi i umarli (1945), opowiadania, najbardziej znane to Wieża, Drugie przyjście. Dziennik pisany nocą – kolejne tomy obejmujące lata 1971–1988, eseje, np. Godzina cieni.
Epoka
Współczesność: okres powojenny
- czas rozrachunku z przeżyciami wojennymi i łagrowymi,
- zimna wojna – niechęć do komunizmu,
- zwrot ku prozie dokumentalnej.
Geneza
Gustaw Herling-Grudziński mówi o genezie Innego świata:
Nie myślałem o spisywaniu wspomnień. To był impuls. Za parę kopiejek, które jeszcze miałem, kupiłem notesik – miał metalową okładkę, zachowałem go zresztą jako pamiątkę – i próbowałem pisać. (…) Tym bardziej że żegnający mnie przyjaciele ciągle powtarzali, nie wiedząc zresztą, że kiedyś będę pisarzem, „opowiedz to, co przeżyliśmy, i co przeżyłeś razem z nami”.
Tytuł
Inny świat
Dlaczego Herling-Grudziński tak zatytułował swoją powieść? Tłumaczy to motto utworu, zaczerpnięte z Zapisków z martwego domu (inny tytuł: Wspomnienia z domu umarłych) Fiodora Dostojewskiego:
Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać.
Forma utworu
Narrator – pierwszoosobowy, jest nim sam Grudziński.
Kompozycja Innego świata:
- klamrowa (więzienie w Witebsku, powojenne spotkanie z poznanym tam człowiekiem),
- wplatanie mikronowel biograficznych.
Język i styl Innego świata:
- rzeczowy, spokojny, powściągliwy (dokładność opisu, wprowadzanie określeń łagrowych: zona, lesoruby, łagpunkt itp.),
- obrazowy, poetycki, bogaty w środki stylistyczne:
Od wrót obozu rozchodziły się we wszystkie strony czarne korowody więźniów (…) – i po paru minutach znikały na widnokręgu jak rozsypane linijki czcionek, zgarnięte jednym pociągnięciem dłoni z białej karty papieru.
Gatunek:
synkretyczny (łączenie różnych form); „zeseizowana powieść autobiograficzna”.
Bohaterowie Innego świata
- Michaił Kostylew – młody student Akademii Morskiej, zafascynowany literaturą francuską. Oskarżony o „chęć obalenia ustroju Związku Sowieckiego” i po okrutnym śledztwie skazany na 10 lat obozu. Karnie skierowany do brygady leśnej za zawyżanie norm uzyskiwanych przez innych więźniów. Opalał sobie rękę, by nie musieć pracować „na nich” (czyli na zbrodniczy system). Wpisany do transportu na Kołymę, oblał się w łaźni wiadrem wrzątku.
- Gorcew – funkcjonariusz NKWD znany ze swego okrucieństwa; po aresztowaniu rozpoznany przez więźniów i zamęczony nieustanną pracą przy „lesopowale”.
- „Zabójca Stalina” – wysoki urzędnik jednego z komisariatów ludowych; pijany strzelił do portretu Stalina. Zadenuncjowany przez kolegę, trafił do łagru, gdzie – obłąkany – naprawdę uwierzył, że zabił Stalina.
- Pamfiłow – stary Kozak nad wszystko kochający swego syna Saszę, który, poddany ideologii komunistycznej, wyparł się ojca – uznał jego aresztowanie za „konieczność historyczną”. Dopiero gdy sam po nieudanej kampanii wojennej trafił do łagru, pogodził się z ojcem.
- Rusto Karinen – fiński robotnik, który zimą 1940 roku próbował uciec z obozu. Okazało się, że w ciągu tygodnia doszedł do wioski odległej zaledwie 15 kilometrów od obozu (mieszkańcy przywieźli go do Jercewa).
- Jewgienija Fiodorowna – pielęgniarka, związana z obozowym lekarzem Jegorowem; „zmartwychwstała” dzięki prawdziwej miłości do Jarosława R. Zmarła przy porodzie.
- Michaił Stiepanowicz – aktor, skazany na łagier za zbyt szlachetne zagranie bojara. Uwierzył w swoją winę, przekonany o sprawiedliwości władzy sowieckiej.
- Zelik Lejman – fryzjer, warszawski komunista. Uznany za donosiciela, został „lojalnym i pokornym więźniem sowieckim”. Swoje uczucia wyrażał tylko w czasie gry na skrzypcach.
Inny świat – TREŚĆ (przejdź do podstrony)
Czym jest Inny świat
- Inny świat jest nie tylko dokumentem życia w obozie, chociaż to życie pokazuje pisarz bardzo dokładnie. Powieść Grudzińskiego to wnikliwa analiza systemu totalitarnego i głęboka refleksja nad człowiekiem.
Tu otwierał się inny, odrębny świat…
- „Inny świat” jest światem odwróconego dekalogu, odmiennych praw i wartości. Nie ma w nim miejsca na pomoc bliźnim, litość, miłość, nawet nadzieję. Jeżeli człowiek chce przetrwać, musi myśleć tylko o sobie, wyzbyć się skrupułów. Czasami oznacza to kradzież lub doniesienie na współwięźnia.
- Książka przedstawia świat łagru sowieckiego, w którym „preparuje się więźnia” – tzn. człowiek popada w stan, w którym „uczucia i myśli obluzowują się”, „pomiędzy skojarzeniami powstają luki”, coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości – po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu. „Obozowe zniewolenie – to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka”. Grudziński poraża czytelnika panoramą łagru, jaką odmalowuje w powieści. Oto kolejne części utworu dotyczą różnych sfer obozowego życia: praca, posiłki, choroba, spotkania z ludźmi z zewnątrz, wiara, życie seksualne. Te cząstki składają się na zorganizowaną całość, która ma być nie tylko dowodem potworności, lecz także próbą analizy i zrozumienia tak niepojętego systemu.
- W Zapiskach… Fiodora Dostojewskiego jest jednak także sformułowanie „ludzie niezwykli”. Gustaw-Herling Grudziński mówi nie tylko o tym, że więźniowie zostali wyniszczeni głodem i pracą ponad siły. W Innym świecie wartości ludzkie zostały wystawione na ciężką próbę, ale uwięzieni starają się je w sobie ocalić, pragną obronić swą godność. W rzeczywistości, w jakiej przyszło im żyć, jest to szczególnie trudne.Rosjanie chcieli po prostu stworzyć warunki, w których pracowalibyśmy dla nich resztkami naszych sił fizycznych – o głodzie w gruncie rzeczy. To była niewolnicza praca nawet nie opłacana jedzeniem wystarczającym na regenerację sił. (…) I wiedzieli, że jak nie wytrzymamy, to przyślą im następnych więźniów.Ten komentarz Grudzińskiego mógłby być najkrótszym podsumowaniem funkcjonowania sowieckich łagrów. Ich celem wcale nie była reedukacja – jak głoszono oficjalnie. Obozy były po prostu ważnym elementem ekonomicznym Rosji radzieckiej. To, co powstało na Północy, zbudowano rękami więźniów, to łagiernicy pracowali w kopalniach i wycinali lasy. Starano się wychować bezwolnych niewolników, złamanych przez okrutne śledztwo i straszliwe warunki obozowego życia.Tak tłumaczy rzecz sam Grudziński:
Nas chcieli przyzwyczaić do innego świata. Ponieważ to się odbywało dzień po dniu, a dla wielu więźniów rok po roku, naprawdę w to uwierzyli. Uwierzyli, że istnieje tylko świat ogrodzony drutami, między którymi panują odrębne prawa. (…) Złamanie więźnia polegało na tym, że podcinano w nim wiarę w istnienie tego normalnego świata.
Realia obozu sowieckiego przedstawione w Innym świecie
- selekcja i niszczenie słabszych (klasyfikacja ludzi według kotłów)
- wyższość więźniów przestępczych (urków) nad politycznymi
- śmierć – wciąż obecna i stanowiąca cały proces: od chorób, głodu, męki psychicznej, po koniec życia
- samobójstwo staje się aktem wolności i stanowienia o sobie
- śmierć nie robi wrażenia na tych, którzy zostają
- katorżnicza praca
- wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo
- sponiewieranie ciała ludzkiego: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota
- absolutna zmiana znaczeń wartości, takich jak: miłość, wolność, miłość fizyczna, macierzyństwo.
Grudziński odtwarza łagrowy świat z precyzją i dokładnością. Jest to świat totalnie inny – za drutami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawiona na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawienie go indywidualności.
Wstrząsające zdarzenia i losy bohaterów powieści
- Kostylew i jego proces samookaleczania. Człowiek ten, aby uniknąć pracy, codziennie wkładał rękę w ogień. Lecz nie dla samego uciekania przed wysiłkiem. Ręka w ogniu to bunt Kostylewa przeciw zniewoleniu, to idea: „Nie będę dla nich pracował, choćby za cenę swojego cierpienia, zdrowia i życia”.
- Nocne łowy i historia Marusi. Łowy „na kobiety” i gwałty są tu normalną rzeczą, kobieta ulega uprzedmiotowieniu i upodleniu. Nie ma mowy o miłości. Jeśli pojawia się, zostanie zniszczone – oto w potrzebie choćby odrobiny ludzkiego uczucia Marusia niewolniczo oddaje się Kowalowi, a ten, by nie zrazić do siebie kolegów, oddaje ją im jak rzecz do użytkowania.
- Historia „generalskiej doczki” którą zmuszono głodem do tego, by zrezygnowała z cnoty. Odstąpiwszy od swych zasad raz – dziewczyna pogrążyła się w sprzedawaniu ciała za jedzenie i wolność od głodu… . Szybko straciła urodę i jasność myślenia.
- Przypadek Pamfiłowa – bezgranicznie pogrążonego w miłości do syna, który wyrzeka się go, by nie być rodziną przestępcy – lecz sam potem trafia do obozu.
- Wszechogarniająca siła donosu – w przypadku Grudzińskiego zdradził go najlepszy przyjaciel, Machapetian.
- Analiza głodu – zwłaszcza gdy bohater podejmuje głodówkę pod koniec pobytu w Jercewie, gdy uwolniono Polaków po pakcie Sikorski-Majski, a kilku (w tym Grudzińskiego) pominięto – ukazanie etapów puchnięcia głodowego, psychiki wyniszczonego człowieka odbiera czytelnikowi sen.
Cel utworu – ukazanie jaki jest człowiek
Sytuacja skrajna, taka jak pobyt w obozie, jest próbą człowieczeństwa, egzaminem humanizmu.
Jak zdali go bohaterowie Innego świata?
Szereg przykładów zbrodni wobec człowieczeństwa wiedzie do zwątpienia w człowieka, do refleksji, że łatwo jest o podłość, o zbrodnię, byleby uratować swoje życie.
- Czy nie są zaprzeczeniem humanizmu gwałty i „materialne” traktowanie kobiet, bezkarne kradzieże, donosy, przemoc?
- Podobnie nieludzka wydaje się katorżnicza praca i walka o każdy kęs jedzenia, wyrzekanie się przez rodzinę więźnia – aby „nie mieć nic wspólnego z przestępcą”.
- Z kolei ten inny świat udowadnia także istnienie wielkiej woli człowieka i obrony własnej godności ludzkiej. Przykładem jest przypadek Kostylewa, który walczył o swoją niezależność przez samookaleczenie. Podobnie sam Grudziński – odważył się na akt protestu i głodówki, co w rezultacie spowodowało wyzwolenie.
- Zastanawia pielęgnacja świętych uczuć przez więźniów: miłość Pamfiłowa do syna, otaczana kultem miłość małżeńska (Dom widzeń), marzenia i uczucia więźniów.
- Bywa, że aktem człowieczeństwa i decydowania o sobie jest samobójstwo.
- Bywa, że w łagrowym pobojowisku zakwitnie przez chwilę namiastka uczucia – jak w historii Marusi, choć łatwo może być przez „odczłowieczenie” zdeptana.
- Siłę i heroizm człowieka podkreślają portrety postaci takich jak Kostylew.
- W powieści Grudzińskiego da się wyczuć ideę, myśl, iż wartości moralne nie ulegają tak łatwo zniszczeniu i nie podlegają relatywizacji bez względu na warunki.
Kompozycja powieści
- Inny świat jest powieścią autobiograficzną. Narrator jest tu pierwszoosobowy – sam autor, były więzień Jercewa, relacjonuje panujące tam warunki. Lecz jest to powieść złożona z warstwy dokumentu i faktografii (tu mogłaby służyć za źródło historyczne) oraz warstwy literackiej: fikcji, fabuły, wydarzeń. Dlatego można określić Inny świat jako zbeletryzowany pamiętnik, gdyż działania literackie, czyli właśnie kształtowanie narracji, postaci, układ fabularny, to zabiegi beletryzujące.
- Dodajmy, że relacja Grudzińskiego jest chłodna, obiektywna i precyzyjna – odtwarza świat łagru i jest nastawiona na przekazanie prawdy o koszmarze Jercewa. Wewnętrzne przeżycia autora, analizy własnej psychiki, fragmenty poświęcone sobie zajmują jakby drugie miejsce w utworze – dlatego raczej jest dzieło Grudzińskiego powieścią autobiograficzną, a nie pamiętnikiem lub dokumentem.
Konteksty
- Dziennik roku zarazy Daniela Defoe,
- Boska komedia Dantego (losy bohatera jak poznawanie kolejnych kręgów piekła),
- biblijna Przypowieść o synu marnotrawnym (wiążąca się z losami Pamfiłowa i jego syna),
- Wspomnienia z domu umarłych (u Grudzińskiego: Zapiski z martwego domu) Fiodora Dostojewskiego,
- literatura łagrowa:
- Archipelag GOŁag, Jeden dzień Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna,
- Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa,
- Książka o Kołymie Anatola Krakowieckiego,
- Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego,
- Mój wiek Aleksandra Wata.
Nawiązania do Dostojewskiego
Zapiski z martwego domu – książka autorstwa rosyjskiego pisarza odgrywa ważną rolę w Innym świecie. Sam Dostojewski był przecież skazany na katorgę, którą utrwalił właśnie w Zapiskach…. Grudziński nawiązuje do niej w podtytule (Zapiski sowieckie), w motcie, wreszcie w opowieści o lekturze książki w obozie, o konspiracji z Natalią Lwowną, od której ją otrzymał.
Dlaczego obecność książki Dostojewskiego jest tu taka ważna?
Bo po jej przeczytaniu przestają działać prawa czasu – koszmar obozów i tragedii „innego świata” trwa bez względu na datę – tak samo za czasów Dostojewskiego, jak i Grudzińskiego. Ten sam koszmar – „tak jakby nie było nigdy najkrótszej nawet przerwy” pomiędzy losami tych ludzi. Więźniowie krzyczą wczoraj i dziś – a Rosja jest martwym domem. Jedynym realnym wyjściem wydaje się w tej sytuacji samobójstwo – i wielu bohaterów decyduje się na nie.
Dzieło ważne, bo…
- Jest dokumentem stalinowskich zbrodni, istnienia łagrów.
- Pozostawia nadzieję, jest pełne wiary w człowieka – w odróżnieniu od Borowskiego Grudziński wierzy, że nawet w skrajnych warunkach można być prawym i uczciwym, choćby za cenę heroizmu.
- Pokazuje ocalającą moc literatury (bohaterowie, którzy czytali ją z przejęciem, zachowują wewnętrzną wolność).
Tematy, z którymi można powiązać Inny świat
- totalitaryzm, świat łagrów
- cierpienie
- wolność i zniewolenie
- moralność
- godność
- bunt w totalitarnym świecie
Zapamiętaj terminy związane z Innym światem
Totalitaryzm – trudno sobie wyobrazić lekturę którejkolwiek z omawianych tu pozycji bez odwołania do wydarzeń historycznych. Kluczowym terminem zdaje się być totalitaryzm – podajemy jego krótką definicję według Szkolnej encyklopedii historycznej:
Doktryna polityczna uzasadniająca skrajny centralizm w ustroju politycznym państwa oraz potrzebę ingerencji władz państwowych we wszystkie dziedziny życia społecznego przy jednoczesnej likwidacji wszelkich form samorządności obywateli; także system polityczny realizujący tę doktrynę w postaci państwa totalitarnego. Charakteryzują go: wprowadzenie systemu jednopartyjnego, zapewnienie partii rządzącej nie tylko monopolu politycznego, ale też ideologicznego i ekonomicznego, poprzez poddanie środków masowego przekazu i zarządzania gospodarką centralnej kontroli, rozbudowie aparatu policyjno-wojskowego, zniewolenie społeczeństwa terrorem policyjnym wymierzonym przeciw wszystkim potencjalnym przeciwnikom.
Pierwowzorem systemu totalitarnego stały się w latach 20. XX w. Włochy, w dobie rządów Mussoliniego, który pierwszy użył określenia „państwo totalitarne” (faszyzm we Włoszech); następnie totalitaryzm rozwinął się w Niemczech (nazizm) i w Związku Radzieckim (stalinizm).
Behawioryzm (ang. behaviour – zachowanie, postępowanie) – behawioryzm jako koncepcja psychologiczna zakładał badanie jedynie zachowań człowieka i jego somatyczno-fizjologicznych reakcji na świat zewnętrzny. W literaturze inspiracje behawiorystyczne wyrażają się:
- zredukowanym do minimum komentarzem odautorskim,
- brakiem analiz psychologicznych i oceniania postaci,
- przedstawianiem bohatera w praktycznym działaniu, naturalnych reakcjach i kontaktach z innymi ludźmi,
- olbrzymią rolą dialogu.
Zobacz:
Jakim gatunkiem literackim jest Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego?
Charakterystyka Gustaw z Innego świata. Porównanie z Tadkiem z Opowiadań Borowskiego.
Przedstaw pokrótce losy Kostylewa. Czemu służy ich ukazanie w Innym świecie?