Określ funkcje danego tekstu

Takie polecenie pojawia się w teście maturalnym nader często.
Każda wypowiedź (także analizowany na maturze tekst) służy porozumieniu między nadawcą a odbiorcą, czyli pełni funkcję komunikatywną. Ma ona różne odmiany w zależności od celu wypowiedzi:

a) Funkcja informatywna – informuje, czyli przekazuje informacje – i to na nich skupia się uwaga odbiorcy. Rozpoznajemy ją po takich cechach, jak:

  • brak słownictwa oceniającego i nacechowanego emocjonalnie,
  • brak środków stylistycznych (porównań, metafor itp.),
  • zdania oznajmujące (zazwyczaj złożone),
  • rzeczowość, precyzyjność,
  • spójność,
  • pojawianie się pojęć, terminów,
  • wskazywanie konkretnych przykładów.

b) Funkcja ekspresywna – wyraża emocje. Cechy takich tekstów to na przykład:

  • obecność słów nacechowanych emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia),
  • zdania wykrzyknikowe,
  • środki stylistyczne (np. epitety, apostrofy).

Rzadko występują teksty wyłącznie o tej funkcji (może ona dominować we fragmencie, na przykład wypowiedzi bohatera).

c) Funkcja impresywna – celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy wybrania jakiejś postawy. Występuje bardzo często w różnych formach wypowiedzi: reklamach, hasłach, rozkazach, regulaminach, także podaniach, poradnikach, instrukcjach… Funkcję tę znajdziemy także w przysłowiach: „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje” czy „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”, publicystyce, nawet literaturze pięknej. Funkcję impresywną cechuje pojawianie się:

  • czasowników w trybie rozkazującym (zastanów się, zobaczcie),
  • form kategorycznych (nie wolno, trzeba, powinniście),
  • słownictwa oceniającego (cudowny, beznadziejny).

Ta funkcja języka łączy się zawsze z informatywną (nawet slogan reklamowy informuje) – trzeba umieć ocenić, która z nich dominuje. Skutecznemu nakłanianiu towarzyszy też na ogół funkcja poetycka języka (np. środki artystyczne).

d) Funkcja poetycka – czytelnik zwraca uwagę nie tylko na przekaz, ale też na formę, która ma wzruszać, zachwycać. Podstawowa cecha to obecność różnorodnych środków stylistycznych, zaskakiwanie odbiorcy. Funkcja ta występuje nie tylko w literaturze pięknej, ale wszędzie tam, gdzie nadawca dąży do przełamania schematów językowych, „odświeżenia” języka – w żartach, przysłowiach itp.
Może być obecna we fragmentach tekstu analizowanego na egzaminie maturalnym.

e) Funkcja fatyczna – jej celem jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu (wszelkie „dzień dobry”, „aha”…). Nie należy do najważniejszych i z pewnością nie dominuje w dłuższej wypowiedzi. Jej obecność wiele mówi o relacjach między nadawcą a odbiorcą (np. zacieśnienie kontaktu), pomaga upodobnić tekst do rozmowy.
Celem niektórych wypowiedzi nie jest wcale nawiązywanie kontaktu z odbiorcą, ale oddziaływanie na otaczający świat.

a) Funkcja stanowiąca – tekst zmienia coś w rzeczywistości pozajęzykowej (np. słowa „Ogłaszam was mężem i żoną” czy „Zwalniam pana z pracy”).

b) Funkcja magiczna – wszelkie zaklęcia, przekleństwa itp.
Teksty o tych funkcjach pojawiają się raczej rzadko.

 

Kto jest nadawcą, kto odbiorcą?

Często takie właśnie pytania padają w teście. Jak na nie odpowiedzieć? Jak szukać w tekście nadawcy i odbiorcy? Przede wszystkim zwracajmy uwagę na zaimki i formy czasownika!

  • Nadawca – to zazwyczaj autor omawianego tekstu. Może się ujawniać poprzez formy 1. osoby liczby pojedynczej czasowników: „chcę, widziałem, zrobię”, a także poprzez zaimki „ja”, „mnie” itd. Nadawca może się wypowiadać w imieniu całej zbiorowości (lub nadawcą będzie grupa) – wówczas wystąpią zaimki „my”, „nasze”, a także czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej: „chcieliśmy, musimy”. Zastosowanie takich form może służyć także czemuś innemu – utożsamieniu z odbiorcą („my”).
  • Odbiorca – ktoś, do kogo kierowany jest tekst. Zazwyczaj mamy do czynienia z odbiorcą niezamierzonym, tzn. w wypowiedzi nie ma jednoznacznych wskazówek pozwalających identyfikować odbiorcę. Jeśli nadawca kieruje tekst do konkretnej osoby, nazywamy ją adresatem; wówczas znajdziemy w wypowiedzi konkretne informacje:
    „Wy, młodzi, nie znacie jeszcze życia”,
    „Drogi Adamie, zapomnij o moich uwagach”.
    Odbiorcą może być jedna osoba, ale też cała zbiorowość, np. wszyscy czytelnicy albo konkretna grupa: młodzież, studenci, kobiety…

 

Rozpoznaj formę wypowiedzi

Esej

  • szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny czy moralistyczny, zazwyczaj pisany prozą,
  • cechuje go swobodna kompozycja: nie kończy się jednoznaczną oceną problemu (wywód otwarty), nie ma zamiaru wyczerpać tematu,
  • eksponuje subiektywny punkt widzenia,
  • wymaga od autora erudycji (oczytania, wszechstronnej wiedzy),
  • przedstawia problem w sposób kunsztowny, z dbałością o piękno języka (występują środki stylistyczne, konkretne przykłady, elementy retoryczne itp.).

Uwaga!
Teksty wybierane do analizy na egzaminach maturalnych bardzo często są właśnie esejami.
Co mają ze sobą wspólnego jabłko i Gioconda, wieża Eiffla i swastyka? Pozornie nic. A przecież są owocem nieoczekiwanych skojarzeń. Odpowiedzią wyobraźni na sygnały wysyłane z otoczenia. Już w raju wszystko było symboliczne. I jabłko, i wąż, i drzewo wiadomości. Pierwsi ludzie, pierwsze symbole. Od początku historii ludzkości te umowne znaki towarzyszą człowiekowi.
(fragment tekstu W. Pilawskiej Przejrzysty język symboli)

Reportaż

  • gatunek publicystyczny, niekiedy zbliżający się do literatury pięknej, przedstawia wydarzenia, których autor był uczestnikiem lub świadkiem,
  • występuje w wielu różnych odmianach, np. reportaż sądowy, podróżniczy, wojenny, społeczno-obyczajowy itd.
    Bukowsko: kury grzebią w ogródkach, mężczyźni piją pod sklepem kolejne wino, biją dzwony na niedzielną sumę. Ludzie żyją tu z niewielkich gospodarstw. Kiedyś pracowali w sanockim Autosanie i Stomilu. Dziś jeżdżą na saksy do Stanów Zjednoczonych, Włoch i Niemiec. (…)
    – We wsi nic się nie dzieje – mówi Wioletta.
    (fragment reportażu A. Fostakowskiej z Gazety Wyborczej)

Felieton

  • gatunek publicystyczny, zazwyczaj mówi o aktualnych problemach społecznych, obyczajowych, kulturalnych, jest subiektywnym komentarzem do nich,
  • wykorzystuje fikcję literacką, żart, kpinę,
  • często pisany jest stylem gawędziarskim, pozwalającym na lepsze nawiązanie kontaktu z czytelnikiem,
  • gatunek związany z rozwojem prasy: pojawia się cyklicznie.

Nie życzę źle ministrowi Zakrzewskiemu. Przeciwnie – dobrze mu życzę, ale dobrze mu nie wróżę. Co on może zrobić, jeśli chce podnieść poziom kultury? Przecież poziom ten się nie podniesie, jeśli film „Ogniem i mieczem” zdobędzie Oskara, a nawet gdyby, film nie będzie przez to lepszy, tylko Oskar będzie gorszy.
(fragment felietonu Stanisława Tyma z czasopisma Wprost)

 

Słownik pojęć

Autor wiersza – może, ale nie musi być tożsamy z podmiotem lirycznym. Jeżeli mówi w pierwszej osobie, to najczęściej jest tożsamy – wtedy jest to liryka bezpośrednia; autor może być jednak ukryty za sytuacją liryczną, opisem bądź „podstawionym” bohaterem czy podmiotem lirycznym – wtedy jest to liryka pośrednia.

Elipsa – zdanie lub wyrażenie będące skrótem, w którym pominięta jest jakaś część składniowa (np. orzeczenie); częsta w mowie potocznej. Tu np. „ten lewy kielich dla Druziusza w prawym umoczyć wargi”.

Epitet – jeden z ważniejszych tropów stylistycznych, zazwyczaj jest określeniem rzeczownika. Sam epitet może być przymiotnikiem, imiesłowem, rzeczownikiem. Wzbogaca tekst, ozdabia go. Tu np. „pełne słodyczy liście sykomoru”, „rząd chorowitych nepotów”.

Ironia – kategoria estetyczna ukazująca sprzeczność między dosłownym znaczeniem tekstu a jego ukrytym przesłaniem. Tekst dosłowny i ukryty mają znaczenia przeciwstawne. Ironia to inaczej drwina, w ostrej formie – sarkazm. Tu np. „cesarz zresztą lubi odwagę cywilną (…) do pewnych rozsądnych granic”, „to w gruncie rzeczy człowiek tak jak wszyscy i już bardzo zmęczony sztuczkami z trucizną”, „nieustanne szachy”.

Liryka roli – rodzaj liryki, gdzie „ja liryczne” ukryte jest za słowami, monologiem jakiejś postaci. Stanowisko autora nie ujawnia się bezpośrednio. Może być albo tożsame z poglądami bohatera (np. Urszuli Kochanowskiej Leśmiana) albo zupełnie kontrastowe (w Trenie Fortynbrasa Herberta).

Metafora (przenośnia) – jeden z podstawowych tropów stylistycznych. Polega na przeniesieniu znaczeń w zestawionych ze sobą wyrazach; wyrazy wpływają na siebie wzajemnie, modyfikują znaczenia, rodzą nowe, bogatsze. Metafora służy głównie oryginalności ujęcia, walce z utartymi schematami. Tu np. „oczy idealnie puste”, „nie dadzą mi za to złotego łańcucha ten żelazny wystarczy”, „podbródek… zając mej twarzy”.

Parabola (przypowieść) – gatunek pochodzi z Biblii, jest to opowieść o podwójnej warstwie znaczeniowej. Warstwa dosłowna to zazwyczaj epicka opowieść fabularna, ukryta pod nią warstwa metaforyczna mówi o uniwersalnych prawdach i zagadnieniach. Popularna szczególnie w literaturze (także prozie) XX wieku (np. Proces, Dżuma).

Podmiot liryczny – inaczej podmiot wypowiedzi lirycznej; jest to fikcyjna osoba stworzona na użytek tej wypowiedzi, wyraża ona swoje przeżycia, doznania, poglądy i refleksje.

Porównanie – polega na uwydatnianiu właściwości jakiegoś zjawiska poprzez zestawienie go z innym, o podobnych cechach, składa się z dwóch członów spojonych wyrazami „jak”, „jako”, „jakby”, „niż”.

Sytuacja liryczna – jest to sytuacja, w której egzystuje i wypowiada się podmiot liryczny, to tło uwydatniające treść liryku, można ją też rozumieć jako kontekst wypowiedzi (słów) podmiotu lirycznego.

Wiersz Biały – bezrymowy (ale respektujący zasady danego systemu wersyfikacyjnego), jego poetyckość jest podkreślona układem składniowym lub intonacyjnym.

Wiersz Wolny – bezrymowy, nierespektujący zasad sylabotonizmu ani (często) interpunkcji, jego poetyckość zaznacza się zazwyczaj poprzez środki (tropy) poetyckie.

Oba rodzaje wierszy są bardzo popularne w poezji wieku XX, zwłaszcza współcześnie (Herbert, Szymborska, Miłosz, ksiądz Twardowski).