Tego się naucz!
Poezja Bolesława Leśmiana – niepowtarzalna w swym charakterze – do najłatwiejszych nie należy. Zastanów się, czy potrafisz odpowiedzieć na następujące pytania:
- Dlaczego twórczość autora Dusiołka stanowi na tle poezji dwudziestolecia międzywojennego zjawisko całkowicie odosobnione? Co przesądza o jego odrębności?
- Do jakiej filozofii odwołuje się Leśmian w swoich wierszach?
- Jak postrzega świat, człowieka, naturę?
- Na czym polega eksperymentatorski stosunek do języka poetyckiego? Jaką funkcję pełnią neologizmy w wierszach poety?
- Czym tłumaczyć tak częstą obecność tradycji ludowej w tej twórczości?
Nie jest prosto, jak w przypadku innych twórców, wyodrębnić w poezji Leśmiana konkretne tematy, gdyż jego twórczość to ciąg pytań filozoficznych, to własna, oryginalna wizja świata i człowieka, której postaram się przyjrzeć.
Pierwszy temat filozoficzny – pytanie o sens istnienia
To kwestia fundamentalna. Myślą nad nią filozofowie i rozmyślają zwykli ludzie. Po co jesteśmy, jeśli już jesteśmy? Gdzie leży sens a może go wcale nie ma? Czy warto się trudzić skoro rezultaty naszego działania często okazują się opłakane? Kim w ogóle jest człowiek w świecie złożonym z tak przeróżnych bytów?
Pytania brzmią niesamowicie poważnie. Leśmian, by tą powagą nie przerazić, często odwołuje się do konwencji ludowej (balladowej). Kreuje „chłopskich” bohaterów, bo właśnie tacy stawiają pozornie proste, naiwne pytania. Za pomocą ludowych fabuł formułuje poeta głębokie, filozoficzne kwestie.
Ważne wiersze do tego tematu:
W malinowym chruśniaku
o co prawda piękne, zmysłowe erotyki, ale erotyki filozoficzne, w których odnajdziesz odpowiedź na pytanie, kim jest człowiek w świecie natury? Miłość została potraktowana w tym wierszu jako integralna część trwania jako takiego. Nie stanowi odrębnego porządku, który by ludzkiemu istnieniu nadawał wymiar autonomii, wyróżniał pośród innych składników bytu. Dwa światy ludzki i pozaludzki przenikają się wzajemnie. Kochankowie zanurzeni w przyrodzie, „zapodziani po głowę” zostają przez nią wchłonięci i włączeni do nieustającego procesu „dziania się”. Miłość potrzebna jest po to, by doświadczyć radosnego upojenia, dającego poczucie biologicznej pełni istnienia.
Człowiek w wierszu Leśmiana zostaje niejako zdetronizowany, postawiony w rzędzie innych bytów, odarty ze swojej wyjątkowości. Jest tylko częścią istnienia jak wszystko inne, co go otacza. Nawet jeśli próbuje bronić się przed całkowitym utożsamieniem z przyrodą poprzez czysto ludzkie gesty, jak oddanie rąk w skupieniu, to jego walka okaże się bezowocna: „chruśniak malinowy trwa wciąż dookoła”, zagarniając sobą wszystkie inne byty.
Dziewczyna
Utwór w konwencji balladowej. Dowodzi, że człowiek strącony z piedestału istnienia, zrównany z naturą i w nią wtopiony poszukuje jednak dla siebie sensu, nie chcąc być tylko biernym trwaniem:
Dwunastu braci wierząc w sny, zbadało mur od marzeń strony,
A poza murem płakał głos, dziewczęcy głos zaprzepaszczony
I pokochali głosu dźwięk i chętny domysł o Dziewczynie
[…]
Porwali młoty w twardą dłoń i jęli w mury tłuc z łoskotem…
Dziewczyna wołająca zza muru, dziewczyna przecież nie istniejąca staje się uosobieniem tęsknot za wyśnioną miłością, symbolizuje odwieczną wiarę człowieka w to, że gdzieś są światy niezwykłe. „Chętny domysł o dziewczynie”, przeświadczenie o tym, że jest, inspiruje dwunastu braci, cienie i młoty do obalenia muru. Sukces okazuje się wątpliwy. Mur co prawda padł, ale za nim „nic nie było oprócz głosu! I była próżnia w całym niebie!” Czy warto było szturmować wrota niebytu? Narrator ballady słowami „potężne młoty legły w rząd na znak spełnionych godnie trudów” przekonuje, że warto.
Sens istnienia nie leży bowiem w celu, ale w dążeniu do niego, w upartym trudzie, w aktywności człowieka, heroicznej walce ze światem, mimo że nie przynosi ona rezultatów.
Pan Błyszczyński
Wiersz-poemat o kreacyjnych możliwościach człowieka. Bo jeśli „za murem marzeń nie ma nic” – jak w wierszu Dziewczyna – Leśmianowski bohater Pan Błyszczyński sam stworzy sobie własne bezświaty i bezczasy, odnajdując sens istnienia w akcie kreacji. Tylko w ten sposób człowiek zrównany ze wszystkimi innymi elementami bytu może potwierdzić swą odrębność. I Pan Błyszczyński tworzy świat – „ogród bez przyczyny”, wyczarowany z sennej mgły, z tęsknoty za rajem utraconym.
Dzieją się tu rzeczy niezwykłe: zmory zmorują, zjawa dłonie zbeścieleśnia, widma migotliwie bylejaczą, po prostu „cud rozrasta się w zgrozę i bezprawie”. W tym ogrodzie wypełnionym przez zmory i dziwadła pojawia się cień pięknej dziewczyny, której nie ma ale kocha ją Pan Błyszczyński. Ten ogród jest koncertem fantazji, spektaklem niesamowitości powołanych do życia dzięki poetyckim neologizmom.
Sam Pan Błyszczyński, postać równie nierealna jak cała plejada Leśmianowskich Dusiołków i Srebroniów stanowi ucieleśnienie ludzkich marzeń o manifestacji siły twórczej, poprzez którą człowiek odnajduje sens istnienia.
Szukaj powiązań:
- ballady Adama Mickiewicza (zwróć uwagę na naiwność narratora romantycznego i mądrość narratora np. Dziewczyny)
- Sens Czesława Miłosza
- Zdumienie Wisławy Szymborskiej
- Nicość Wisławy Szymborskiej
Drugi temat filozoficzny – pytanie o niebo
Trochę już o tym pisałam, bo kwestia istnienia nieba, Boga, drugiego wymiaru bytu nierozerwalnie łączy się z pytaniem o sens egzystencji. Gdybyśmy mieli absolutną pewność, że Bóg jest, nie wnikalibyśmy przecież w tajniki bytu i nie pytali o sens istnienia, bo sprawa byłaby oczywista. Tymczasem tej pewności nie mamy i nie ma jej Leśmian, stąd często w jego wierszach niebo jest puste.
Zauważ wpływ filozofii egzystencjalnej Sørena Kierkegaarda!
Duński filozof mówił o świecie wydziedziczonym ze sfery sacrum.
Jeśli już w Leśmianowskim świecie Bóg się pojawi to jest zazwyczaj dumny i obojętny na ludzkie zapytania usiłujące dociec sensu świata. Nie odpowie na kwestie, których ludzie pojąć nie potrafią.
Do tego tematu zapamiętaj wiersze:
Dziewczyna
Nierealistyczna fabuła o trudzie dwunastu braci ma charakter symboliczny, jest wieloznaczna. Niewątpliwie stanowi pochwałę ludzkiej aktywności, determinacji w dążeniu do celu ale przecież w rezultacie „nic nie było oprócz głosu!”. Wszechpotężna nicość ukazała się najpierw zdobywcom, potem ich cieniom i młotom. To musi budzić również współczucie, wywoływać zwątpienie, że niebo jest puste.
Bohaterowie tej ballady zostają postawieni wobec próżni kosmosu. Doświadczają prawdy, jakiej znać by nie chcieli. W swojej wędrówce do źródeł bytu ponoszą śmierć po to tylko, by się przekonać, że „za murem marzeń nie ma nic”. Ciekawość poznawcza kradnie im wiarę w zaziemskie przestrzenie. Są tragiczni, bo w Leśmianowskim świecie oprócz ziemi jest tylko próżnia.
Urszula Kochanowska
W tym wierszu jest niebo i jest Bóg. Niebo przypomina nawet rodzinny dom; te same sprzęty, podobne otoczenie. Ale obcowanie z Bogiem nie cieszy. Wyczekująca gości Urszulka przeżywa rozczarowanie, gdy zamiast upragnionych rodziców odwiedza ją w niebiańskich zaświatach Bóg:
Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni
Serce w piersi zamiera … Nie! To Bóg, nie oni!
Leśmian podejmuje w tym wierszu polemikę z Janem Kochanowskim. Podaje w wątpliwość ewangeliczne przekonanie, że pobyt w raju po śmierci jest w istocie szczęściem. Przywykły do ziemskich spraw człowiek nie odnajdzie w niebie swojego miejsca, Bóg nie zastąpi mu najbliższych.
Śmierć Buddy
To obraz Leśmianowskich zaświatów, życia po życiu:
Lecz i tam się coś krząta, szemrze i szeleści„
Wiem: sen wieczny to tylko czasu w grobie strata,
Bo w najdalszych zakątkach i przerwach wszechświata
Nie ma zwłok dość umarłych, dość znikłego cienia
I pyłów dość nikczemnych – bez łez, bez istnienia!
Pośmiertne istnienie do złudzenia przypomina to ziemskie. Gwar i krzątanina trwają jak za życia. Ludzie tęsknią w niebie za odebraną im formą egzystencji.
Szukaj powiązań:
- Noc Wisławy Szymborskiej
- W rzece Heraklita Wisławy Szymborskiej
- Dżuma Alberta Camusa
- Sens Czesława Miłosza
- Sonety krymskie Adama Mickiewicza
Trzeci temat filozoficzny – pytanie o zło
Dlaczego jest i skąd się bierze? Stanowi integralną część świata czy przychodzi z zewnątrz? Mieszka w człowieku czy zsyła je niebo? Czy Bóg jako Stwórca świata stworzył jednocześnie zło? I co ma zrobić człowiek? Przyjąć rzeczywistość taką, jaka jest? Zaakceptować porządek świata? Przystać na „tradycyjne” hierarchie bezlitośnie określające, co piękne i brzydkie, dobre i złe, wysokie i niskie?
Poezja Leśmiana gęsta od tak trudnych pytań widzi egzystencjalny dramat człowieka. Przyznaje mu prawo do buntu, negacji, sprzeciwu …
Ważne wiersze do tego tematu:
Dusiołek
Ballada o prostej fabule naśladującej prymitywizm pieśni gminnej. Jej bohater, chłop Bajdała wędruje przez świat, prowadząc ze sobą szkapę i wołu. Idzie bez przyczyny, zmierzając wszędzie a zarazem donikąd. Odurzony wiosennym upałem pada na leśną murawę, by przespać największy żar i wtedy śni mu się koszmarna zjawa – Dusiołek – która wskakuje na piersi i dusi bezlitośnie.
Bajdała chociaż wygląd ma szpetny a maniery prostackie potrafi formułować głębokie, filozoficzne pytania. Brzmią z pozoru humorystycznie, sprzyja temu balladowa konwencja, a jednak w zabawnych pytaniach kryją się zasadnicze kwestie:
Rzekł Bajdała do Boga
O rety – olaboga!
Nie dość ci żeś potworzył mnie, szkapę i wołka,
Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?
Przywdziawszy ludowy kostium Bajdała wadzi się z Bogiem niczym Mickiewiczowski Konrad. Wadzi się o kształt świata, o zło w nim istniejące, o sens kreacji, która nie jest tworzeniem ale „potworzeniem” – powoływaniem do istnienia rzeczy brzydkich, szpetnych, ułomnych, złych! Kwestionuje tym samym całe boskie uniwersum, podważa wiarę w ład świata, bo przecież być go nie może, skoro zaludniają go byty nędzne lub perfidne, które przecież nie kto inny jak sam Bóg „zmajstrował”.
Wędrowiec Bajdała symbolizuje w istocie sytuację człowieka wpisanego w świat zła i zwyczajnie, po ludzku rzucającego Bogu wyzwanie, by walczyć o swoje człowieczeństwo. Uzmysławia, że człowiek skazany na szpetotę i bylejakość życia, niepewny niczego, mimo wszystko i wbrew wszystkiemu podejmuje trud istnienia. W tym tkwi jego godność i siła.
Zaloty
Bohaterem wiersza jest nędzarz bez nóg, „niestrudzony klęczeń”. Dotknięty cierpieniem i rozpaczą mimo wszystko wierzy w odmianę losu:
Wszak musi ktoś pokochać to, co już się stało –
I ten wózek męczeński, i korbę zbolałą
I żądzę w resztkach cielska jak w zgliszczach poczętą
I ten ochłap człowieka, co chce być przynętą!
Odsłoń czar w mej brzydocie! Znijdź z wyżyn do karła!
Poeta eksponuje w wierszu jaskrawe przykłady ludzkiej ułomności i kalectwa. Epatuje drapieżnym a zarazem poruszającym opisem. Bierze w obronę to, co pogardzane i odtrącane, jakby świadom, że Bóg „z wyżyn do karła” nie przyjdzie, że nadzieje nędzarza okażą się niespełnione.
Szukaj powiązań:
- Wielka improwizacja z III cz. Dziadów Adama Mickiewicza,
- Hymn Juliusza Słowackiego,
- Hymny Jana Kasprowicza,
- Noc Wisławy Szymborskiej,
- Dżuma Alberta Camusa.
Bolesław Leśmian (1877-1937)
W rzeczywistości nazywał się Lesman. Zmiękczył dwie litery swojego nazwiska, by brzmiało bardziej poetycko i kojarzyło się z czymś leśnym i kwietnym. Pochodził ze spolonizowanej rodziny żydowskiej. Na mapie poetyckiej dwudziestolecia międzywojennego zajął miejsce całkowicie odosobnione. Nie należał do żadnego z ówczesnych ugrupowań literackich. Był eksperymentatorem wyizolowanym. Stworzył swój własny, niepowtarzalny styl, pozostając jednym z najbardziej oryginalnych twórców dwudziestego wieku. Wydał cztery zbiory poezji: Sad rozstajny, Łąka, Napój cienisty i Dziejba leśna. Mieszkał i tworzył na polskiej prowincji, najpierw w Hrubieszowie, potem z Zamościu.
Tematy i zagadnienia do zapamiętania:
- człowiek wobec sensu istnienia, natury, kreacji;
- Bóg – związek z egzystencjalizmem Kierkegaarda;
- filozoficzny spór o kształt świata i tradycyjny system wartości;
- tematyka miłosna.
Uwaga
W okresie dwudziestolecia międzywojennego Leśmian był poetą właściwie nie znanym. Poważna prasa literacka milczała na jego temat. Wydany w 1920 roku drugi tomik wierszy Łąka nie spotkał się z większym zainteresowaniem. Dopiero w latach trzydziestych, u kresu życia poeta został dostrzeżony.
Zwróć uwagę na bogactwo pomysłów słowotwórczych w wierszach Leśmiana. Neologizmy poetyckie, których mnóstwo choćby w Panu Błyszczyńskim czy cyklu W malinowym chruśniaku mają charakter jednorazowy, niepowtarzalny. Służą kreowaniu poetyckich bezświatów, budują niesamowity nastrój.
Zobacz:
Zaprezentuj sylwetkę twórczą i koncepcję filozoficzną Bolesława Leśmiana