Najczęściej włączone w całą dobę staropolską (choć część badaczy traktuje oświecenie od czasów stanisławowskich już jako epokę nowożytną), obie te epoki nie były traktowane równo. Od zawsze lubiano eksploatować patriotyzm wieku osiemnastego, zwłaszcza w zestawieniu z odrodzeniem, postawy reformatorskie i działania publicystyczne. Temat to może nie nazbyt porywający, ale pozwala wykazać się wiedzą, w dodatku zawsze na czasie, bo nieśmiertelny jest ideał miłości ojczyzny na maturach. Zapewne bardziej interesujący okazałby się temat wymagający zestawień filozoficznych koncepcji różnych epok – w tym jednak uważać trzeba z uproszczeniami, zbytnim szufladkowaniem, które lubimy, a które może okazać się błędem.
.
Popatrzmy na tematy, które już pokazały się na maturach lat minionych.
Literatura doby przedrozbiorowej – odległe utwory czy źródło aktualnych myśli o człowieku, społeczeństwie i ojczyźnie? Uzasadnij swoje poglądy na podstawie wybranych utworów literackich.
Jest to temat obszerny i wielokierunkowy. Po pierwsze stawia problem do rozważenia: utwory owe (staropolskie) przebrzmiały czy nie? Po drugie ustala trzy potężne linie tematyczne: człowiek (filozofia) – społeczeństwo – ojczyzna. Właściwie można opisać każdy utwór, jaki pamiętamy ze staropolskiej, do którejś z tych rubryk musi pasować! Jest to też temat, którego całkowite wyczerpanie dałoby nam książkę, a nawet księgę, a nie pracę maturalną. Dlatego trzeba wybierać, i oczywiście, skupić się na tym, co wciąż pozostało aktualne.
W „myśl o człowieku” włączyć można całe ciągi rozważeń typu:
- Kochanowski – Sęp-Szarzyński – Naborowski – Krasicki
- Rej – Kochanowski – W. Potocki – Krasicki – Karpiński
- Kochanowski – Potocki – Krasicki – Karpiński – Potocki
Należy wskazać podobieństwa, zastanowić się nad różnicami, z tym że – moim zdaniem – nie do pominięcia jest tu Kochanowski, jakiś przedstawiciel poezji barokowej i Ignacy Krasicki. Można włączyć średniowieczną Rozmowę mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
W ciągu społeczeństwo kłania się nam publicystyka epoki: Andrzej Frycz Modrzewski – Piotra Skarga – Stanisław Orzechowski – Hugo Kołłątaj – Stanisław Staszic – Franciszek Salezy Jezierski.
Jest z czego wybierać, nie sposób opisać wszystkie programy, raczej najczęściej wskazywane wady społeczne (wypowiedzi często są podobne), propozycje napraw, słynne alegorie – jak choroby, tonący okręt czy umierająca matka w kazaniach księdza Skargi.
Ale społeczeństwo – to także portret literacki staropolskiej Rzeczypospolitej. Ten zawarty we fraszkach Kochanowskiego i Wacława Potockiego, ten, który wyłania się (choć nieświadomie) z Pamiętników Paska, jest celowo wyśmiany w Satyrach i innych utworach Krasickiego, w komediach oświecenia.
Literatura o ojczyźnie – czyli, inaczej mówiąc, nakaz miłości ojczyzny i postaw patriotycznych, to znów mocny punkt literatury staropolskiej. Dawni Polacy byli patriotami, można na dowód przywołać Odprawę posłów greckich i pieśni Kochanowskiego, znów publicystykę renesansową Transakcję wojny chocimskiej Wacława Potockiego, Powrót posła Niemcewicza, Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego, utwór krótki, ale godny zacytowana.
Materiał literacki do takiego tematu jest bardzo bogaty. Nie należy jednak wyliczać go pospiesznie i chaotycznie, lecz cały czas pamiętać o wymowie, podstawowym pytaniu tematu: czy te postulaty są aktualne? W większości (społeczeństwo, patriotyzm) – będą, ale już w mniemaniach o człowieku różnią się wypowiedzi twórców i możemy dyskutować czy na przykład słynny wiersz Wacława Potockiego Człowiek (ten o znikomości naszego ciała) jest aktualny w naszych czasach. Odradzam też układ pracy tego typu „według nazwisk” lub „według utworów” – od średniowiecza po oświecenie. Niby można: Kochanowski – co o człowieku, co o społeczeństwie, co o ojczyźnie, i jedziemy dalej. Taki schemat pozbawia jednak autora możliwości porównań i analiz, zestawień, problemowego spojrzenia na literaturę. Myślę, że najciekawszy układ, to ten, który proponuje temat: człowiek, społeczeństwo, ojczyzna – i że chronologia epok nie musi zostać zachowana.
Które z wartości propagowanych przez polską literaturę przedrozbiorową szczególnie wzbogaciły literaturę europejską? Omów problem, ilustrując swoje rozważania analizą wybitnych dzieł literackich.
Temat brzmi dumnie, ale wcale nie jest łatwy. Właściwie porządna odpowiedź na to pytanie wymagałaby badań odbioru polskiej literatury przez czytelników europejskich, jej miejsca w programach szkolnych, innych narodów, ilości tłumaczeń itp. Żaden normalny maturzysta tego nie wie, więc spekuluje i domyśla się, co mogłoby się Europie z naszych dzieł podobać. Rzeczywiście, nic innego nie pozostaje do zrobienia, a w takich domniemaniach pomyśleć trzeba zawsze o uniwersalnej (niestety, tym razem nienarodowej) problematyce utworów, o tych dziełach, które pisane były w językach obcych (łacina, francuski), i o tych twórcach, którzy zostali zapomniani (jak np. Sarbiewski). Musimy też przyznać skromnie, że nasz dorobek literacki nie zrewolucjonizował myśli europejskiej, w renesansie, w baroku prym wiedli Włosi, w oświeceniu – Francja i właśnie takich sław jak Monteskiusz, Marini, Wolter czy Rousseau w Polsce zabrakło. Być może byli równi talentem, lecz nie zyskali takiej sławy. Zanim więc zaczniemy dowodzić, że filozoficzna wymowa Pieśni Kochanowskiego wzbogaciła dorobek literacki Europy (co jest zresztą prawdą), proponuję wyciągnąć z zakamarków pamięci następujące fakty:
- Z twórców renesansowych – to Klemens Janicki, poeta łacińskojęzyczny, otrzymał w Padwie laur poetycki (w r. 1540).
- Znany był także w Rzymie Mikołaj Hussowski, poeta polsko-łaciński, który napisał dla papieża Leona X Pieśń o żubrze, którą to niewątpliwie rozsławił polską Puszczę Białowieską.
- Działa Jana Kochanowskiego przekładano na języki obce – już w XVII w. na języki krajów sąsiednich, a w XIX wieku rozsławili poezję Jana z Czarnolasu polscy emigranci.
- Treny Kochanowskiego są szczególnym wydarzeniem na tle literatury europejskiego renesansu. Chodzi nie tylko o zawartość filozoficzną, odwieczne pytanie człowieka o sens i przyczynę cierpień. Chodzi o to, że bohaterem wzniosłego gatunku stało się dziecko, mała dziewczynka, co nie było wówczas rzeczą zwyczajną, i świadczyło też o humanistycznym wymiarze twórczości poety.
- Najbardziej znanym w Europie polskim twórcą barokowym był… Maciej Kazimierz Sarbiewski. Tworzył po łacinie, przebywał trzy lata w Rzymie i powrócił stamtąd okryty prawdziwą sławą: Papież Urban VIII nagrodził go laurem poetyckim i złotym medalem. Wiersze Sarbiewskiego wydano w Kolonii, Wilnie i Antwerpii – ten ostatni tom ozdobiony był nawet ilustracją samego Rubensa.
- Najbardziej znanym w Europie twórcą – Polakiem oświecenia był najprawdopodobniej Jan Potocki, przez swoją powieść pt. Rękopis znaleziony w Saragossie, napisaną w języku francuskim i modną w owym czasie.
Świadomi powyższych faktów, które mogą ozdobić pracę, możemy poszukiwać tych dzieł, które są szczególnie wartościowe, ogólnoludzkie i wzbogacając polską – wzbogaciły jednocześnie europejską kulturę. Zaliczyć można tu dzieła Kochanowskiego: Pieśni i Treny, może niewielki, ale nie ustępujący angielskim metafizykom dorobek Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, i całokształt twórczości Ignacego Krasickiego. Zarówno osiągnięcia w dziedzinie mistrzostwa artystycznego, jak i podejmowanych tematów mogą być kryterium takiego wyboru. Temat zresztą wymaga, by swoje tezy zilustrować analizą wybranych dzieł – trzeba więc wyeksponować i walory kompozycyjne, i myśl, i oryginalność przesłania.
Co twoim zdaniem, decyduje o trwałości dorobku literackiego doby staropolskiej?
„Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem (…) to nakryty kamieniem Ojców proch”. Słowa Wiktora Gomulickiego uczyń mottem rozważań o potrzebie poznawania literatury staropolskiej lub podejmij polemikę z zaprezentowaną w nich opinią.
Niektóre teksty napisane wiele wieków temu są zdecydowanie nowoczesne. Czasami lepiej odpowiadają naszym oczekiwaniom niż utwory świeższej daty. Rozważ tę opinię, odwołując się do wybranych utworów.
To pytanie: co pozostało w literaturze staropolskiej trwałego, co pozostało wciąż aktualne mimo zmiany warunków historycznych – to jest podstawowe pytanie matur, gdy mowa o literaturze Polski przedrozbiorowej. Drugie: po co mamy ją poznawać, ściśle wiąże się z pierwszym, bo poza szacunkiem dla historii własnego kraju, wiedzą o literaturze dawnej, właśnie taki cel: czerpania z uniwersalnych wartości przyświeca czytelnikowi. Co zatem pozostało nienaruszone tym strasznym zębem czasu? Mądre myśli, ciekawe ujęcia zagadnień ponadczasowych, czasem piękno języka. Czasem – bo przecież nie będziemy uparcie twierdzić, że z przyjemnością brnie się przez makaronizmy Paska lub inwersję stylistyczną niektórych barokowych wierszy. Ale tam, gdzie głęboka myśl o kondycji ludzkiej, Polsce i Polakach, przemijalności itp. zakwitła – tam warto szukać niezmienionych wartości.
Na pewno rozważyć można:
- filozoficzną wymowę Pieśni, Fraszek i Trenów Kochanowskiego
- rozważania wokół egzystencji ludzkiej, przemijania, istoty człowieczeństwa w poezji baroku (np. Sęp-Szarzyński i Naborowski)
- uwagi krytyczne o społeczeństwie polskim (Potocki, Krasicki, Naruszewicz)
- pełne humoru i goryczy Bajki i Satyry Ignacego Krasickiego
- propozycje reform publicystów oświeceniowych (ich troska o kraj nie uległa zdezaktualizowaniu)
- humor zawarty w komediach Zabłockiego (według własnych upodobań)
Kunszt dzieł, wciąż aktualną urodę kompozycji utworów, wciąż czytane, lubiane i podziwiane:
- Pieśni i Fraszki Kochanowskiego,
- Bajki i Satyry Krasickiego.
Jeśli ktoś zapragnie polemiki i zdecyduje się wykazać, że pewne ujęcia niestety są już przestarzałe – lub sztucznie „naciągnięte” do idei, jak choćby Powrót posła Niemcewicza – nie będzie to błędem ani obrazoburstwem. Po prostu krytykować trzeba z taktem, i z pamięcią, że niedoskonałość czy dezaktualizacja kompozycji nie musiały uszczuplić przesłania.
Humor, błazeństwo i ironia jako leki w narodowych chorobach. Rozważania o literaturze staropolskiej i oświeceniowej.
I śmiech niekiedy może być nauką
Gdy się nie z osób
a z przywar natrząsa
Cytat Krasickiego narzuca się bezwiednie – bo o to właśnie chodzi, o korzyści płynące ze śmiechu zawartego w literaturze. Nie zawsze humor i śmiech muszą mieć wymiar dydaktyczny, być orężem, sposobem walki ze złem. Mogą zaistnieć dla samej zabawy i rozrywki – czyli w celach ludycznych. I tak bywało – przypomnijcie sobie choćby lekkie, miłosne dworskie wiersze Jana Andrzeja Morsztyna albo ,,alkowiane” fraszki Kochanowskiego. Ale ten temat maturalny stawia sprawę wyraźnie: śmiech, błazeństwo, ironia lekiem w narodowych chorobach. Ma wskazać, wyśmiać, wyszydzić narodowe wady, przez wyolbrzymienie, karykaturę, uświadomić społeczeństwu wady, szkody i choroby. Autorzy tematu oddzieli literaturę staropolską od oświeceniowej – myślę, że coraz częściej będziemy się z tym spotykać, taka bowiem jest współczesna tendencja wśród literaturoznawców.
Materiał literacki do tego tematu też jest bogaty. Najłatwiej o ironię – istnieje w większości utworów satyrycznych: u Wacława Potockiego, Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza. Śmiech, humor naturalnie kojarzy się z komedią – a zatem komedia polityczna i obyczajowa będą tu na miejscu. Przywołałabym też powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, obfitującą w zabawne momenty, a do tego mocno satyryczne. Zapewne najtrudniej będzie z ,,błazeństwem”. Tu sięgnąć trzeba do literatury plebejskiej, do „Rozmów, które miał król Salomon Mądry z Marchołtem grubym a sprośnym”, do utworów Jana z Kijan, anonimowej poezji mieszczańskiej, do dziejów Ezopa Fryga czy Sowizdrzała. Literatura błazeńska częściej wprawdzie walczy z ogólnymi, a nie narodowymi wadami lidzkości, ale wady te w większości pasują – lub są ukazywane na przykładzie – naszego narodu.
Twórcy odrodzenia i oświecenia o Polsce i Polakach. Jakimi różnymi sposobami próbowali dotrzeć do świadomości współczesnych im rodaków?
Takim tematem zajaśniała matura w Kaliszu w roku 1995, ale jest to zagadnienie, które zyskuje na aktualności. Dyskusje o Polsce i Polakach – wprawdzie w oparciu o całą literaturę – pojawiają się coraz częściej. Obszar staropolski jest częścią takiej wypowiedzi, a może zaistnieć samodzielnie, bo wcale nie jest to literatura szczupła. O Polakach mówi Rej, Kochanowski, Potocki, Pasek (nawet gdy mówi sam o sobie), Naruszewicz, Krasicki i Zabłocki. Czasem w poetyce śmiechu, humoru i ironii – tu do wykorzystania są uwagi z tematu poprzedniego. Czasem w formie surowej krytyki – wówczas kłania się wymieniana już publicystyka od Skargi i Modrzewskiego po Staszica i Kołłątaja. Czasem odwoływali się twórcy literatury do uczuć (wzniośle jak poprzez Hymn do miłości ojczyzny) lub do rozsądku, pokazując wzroce i antyprzykłady (jak w Odprawie posłów greckich). Jak widać bardzo różne były sposoby dotarcia do świadomości społeczeństwa – a które były według was najtrafniejsze, śmiech, karykatura czy wykład – to refleksje, które mogłyby znaleźć się w pracy maturalnej.
.
Mówią ludzie oświecenia:
• Tak jak zasadą rządu despotycznego jest lęk, tak celem jest jego spokój, ale to nie jest spokój, to cisza owych miast, w których mury wkracza nieprzyjaciel.
Monteskiusz
• Ciągłe a sumienne spełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie
J.J.Rousseau
• Jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyślić.
Wolter
• Historia ludzkich poglądów jest rzadko czymś więcej niż historią ludzkich błędów.
Wolter
• Zdrowy duch w zdrowym ciele – oto zwięzły, lecz pełny opis szczęśliwego stanu na tym świecie.
John Locke
• Nie masz zasług; te co zowiesz zasługi są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi.
Stanisław Konarski
• Paść może i naród wielki; zniszczeć może tylko nikczemny.
Stanisław Staszic
• Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych
Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych
Ignacy Krasicki
• I człowiek jednak niezłym jest stworzeniem
Ignacy Krasicki
• Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci
I miłość własną – kraju miłości poświęci.
Julian Ursyn Niemcewicz
• Satyra jest rodzajem lustra; kto w nie spojrzy, widzi zazwyczaj obcą twarz, ale nigdy własną.
Johnatan Swift
• Pojawienie się prawdziwego geniusza na świecie łatwo poznać po tym, że wszyscy głupcy zawierają przeciw niemu porozumienie.
Jonatan Swift
Zobacz: