Tego się naucz!
Zadań związanych z tą lekturą jest sporo. Najważniejsze z nich to:
- omówienie i porównanie wizji niepodległej Polski (np. wizja Lulka i wizja Gajowca);
- umiejętność odpowiedzi na pytanie, dlaczego powieść nazywana jest powieścią pytań i odpowiedzi;
- scharakteryzowanie zawartego w Przedwiośniu obrazu rewolucji;
- znajomość losów Cezarego Baryki; pokazanie go jako bohatera dojrzewającego i porównanie go z innymi typami bohaterów, np. z bohaterem romantycznym;
- interpretacja wizji szklanych domów;
- scharakteryzowanie sytuacji politycznej i społecznej w Polsce dwudziestolecia międzywojennego (ważne!);
- charakterystyka poszczególnych środowisk, np. środowiska ziemiańskiego.
Tytuł powieści
Przedwiośnie to pora roku, która odsłania wszelkie pozostałości zimy, jest szara i brudna, ale zapowiada wiosnę, uznawaną za najpiękniejszą porę roku, która jest triumfem natury. Tytuł stanowi metaforę sytuacji w Polsce w latach dwudziestych, odwołuje się do odbudowy państwowości.
Tematy, z jakimi można powiązać Przedwiośnie
- historia,
- rewolucja,
- dojrzewanie, młodość,
- miłość,
- wybory życiowe,
- tułaczka,
- szlachta ziemiańska,
- polityka.
Jaki obraz rewolucji przedstawia w Przedwiośniu Stefan Żeromski?
Obraz rewolucji
Powieść rozpoczyna makabryczna wizja rewolucji w Baku. Do głosu dochodzą uśpione przedtem nacjonalistyczne pretensje – rozpoczynają się walki między Ormianami a Tatarami. Do miasta wdziera się chaos i anarchia.
Świat rewolucji w Baku oglądamy oczyma głównego bohatera, Cezarego. Na początku przeżywa wielką fascynację ideami rewolucyjnymi, biega na wiece, słucha płomiennych przemówień. Zachwyt nie trwa zbyt długo, gdyż wkrótce przywykły do życia w dobrobycie chłopak odczuje skutki rewolucji na własnej skórze – zabraknie jedzenia i podstawowych środków do życia, których dotąd nigdy mu nie brakowało. Cezary z większym dystansem spojrzy na rozgrywające się wydarzenia. Tragiczne losy dwóch kobiet – matki i młodej Ormianki, uświadomią mu, że rewolucja niesie ze sobą śmierć i zniszczenie. Przerażającym doświadczeniem dla Cezarego będzie praca przy grzebaniu trupów. Wtedy dojdzie do wniosku, że za rewolucję ludzie płacą zbyt wysoką cenę. Fascynacja ustąpi miejsca przerażeniu i odrazie. Bohater odkryje, że wskutek rewolucji stracił bliskich, został zupełnie sam i jego dotychczasowy świat legł w gruzach.
Szukaj powiązań
Z obrazami rewolucji zawartymi w innych dziełach, takich jak:
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – rewolucja społeczna to konieczność dziejowa, z której wynika tragizm historii; rewolucja ukazana jest jako piekło na ziemi. Doprowadza do ruiny starego świata, ale nie jest w stanie zbudować nowego, piękniejszego i lepszego.
- Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza – szewcy, których przywódcą jest Sajetan Tempe, chcą żyć jak panowie i jak to przewidział Scurvy, szybko tracą swoje ideały. Ich rewolucja szszybko ulega dekadencji.
- Folwark zwierzęcy George’a Orwella – rewolucja to droga do stworzenia nowego porządku. Świnie pod wodzą knura o imieniu Napoleon wprowadziły reżim jeszcze większy niż przed rewolucją, a w końcu zaprzyjaźniły się z niedawnymi wrogami – ludźmi i upodobniły się do nich…
Szklane domy
Obraz szklanych domów pojawia się w pierwszej części powieści i spełnia bardzo istotną funkcję. Wprowadza utwór w przestrzeń mitu. Podobnie jak w oświeceniowej powieści uzmysławia przepaść, jaka dzieli rzeczywistość od ideału (utopii). Opowieść ojca Cezarego o szklanych domach kreuje świat utopii osiągnięty dzięki rewolucji naukowo-technicznej. Jest to arkadia nowoczesna – szklana, przezroczysta, słoneczna. Trudno w nią uwierzyć. Ta fantastyczna wizja mogła zrodzić się tylko w umyśle człowieka, który miał potrzebę wiary w to, że gdzieś poza nim istniej świat pełen ładu i harmonii.
Opowieść Seweryna Baryki odwołuje się do niejednoznacznej symboliki szkła. Z jednej strony nasuwa skojarzenia z doskonałością, nieskazitelnością, z drugiej zaś wskazuje na kruchość i nietrwałość. Szklana cywilizacja na pewno jest piękna, kusi i uwodzi, ale w każdej chwili może się rozpaść. Koncepcja szklanych domów ma więc raczej wymiar marzenia niż prawdy. Być może, jest ona również znakiem kondycji psychicznej Polaka, uosobieniem odwiecznych polskich inklinacji do snucia planów efektownych, ale nierealnych i kruchych.
Pierwsze zderzenie Cezarego z polską rzeczywistością burzy mit szklanych domów. Zamiast kryształowej cywilizacji bohater zobaczył odrażający, brudny świat.
Obraz życia klasy ziemiańskiej
Nawłoć to kolejna przestrzeń, jaką rysuje autor i kolejne doświadczenie bohatera, który po udziale w wojnie polsko-rosyjskiej trafia do rzeczywistości pełnej spokoju i ładu, w niczym nieprzypominającej zdziczałego świata rewolucji. W Nawłoci rządzą odwieczne prawa i reguły – czas jakby stanął w miejscu.
Króluje ceremoniał towarzyski, rytuał posiłków, nieustające intrygi miłosne. Oglądamy świat staroszlachecki w pełnej krasie. Tu Cezary zapomina o zgiełku historii, odnajduje się w roli uwodziciela i łamacza serc – romansuje z Karoliną i trochę z Wandą, a w końcu poznaje zaręczoną już i starszą od siebie Laurę.
Arkadia Nawłoci została przeciwstawiona smutnej i szarej rzeczywistości Chłodka, gdzie chłopi żyją w przerażającej nędzy. Ten element wprowadza do idyllicznego świata Nawłoci pewien niepokój, sugeruje, że sielanka nie będzie trwała wiecznie i nawet stary wierny sługa Maciejunio może w końcu upomnieć się o swoje prawa. Cezary dostrzega te kontrasty. Zdaje sobie sprawę, że uczestniczy w czymś, co już niebawem nie będzie miało miejsca, że ogląda staroziemiański świat tuż przed jego rozpadem.
Wizja Nawłoci implikuje pytanie o przyszły kształt Polski, o to, co powstanie na gruzach starego świata i jaką drogę obierze Polska, by zbudować nowy, logiczny porządek.
Uwaga! Obraz życia klasy ziemiańskiej został przedstawiony w sposób krytyczny – w sposobie ukazania bohaterów łatwo można dostrzec elementy satyry i karykatury. Mimo niezaprzeczalnego uroku ziemiańskiego bytowania autor wskazuje również na jego pustkę, jałowość, brak wyższych wartości.
Szukaj powiązań
Obrazy ziemiańskiej arkadii znajdziesz w dziełach takich jak:
- Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja – wielkim szczęściem jest życie szlachcica-ziemianina, który żyje zgodnie z rytmem natury i jest wzorowym gospodarzem. Praca daje mu satysfakcje i radość.
- Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego – pochwałą życia na wsi jest słynna pieśń Panny XII. Życie ziemianina, w przeciwieństwie do życia dworzanina czy kupca, jest spokojne i bezpieczne.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – arkadią jest „kraj lat dziecinnych”, czyli Litwa. Ojczyzna i jej mieszkańcy zostali ukazani w sposób wyidealizowany. Dworek w Soplicowie to ostoja patriotyzmu i kultu polskości, tradycji i obyczajów. Ideał człowieka to Sędzia – troskliwy gospodarz, który dba nie tylko o swe włości, ale i o poddanych.
- Dolina Issy Czesława Miłosza – arkadią jest kraj dzieciństwa. Przyciągają uwagę czytelnika piękne, pełne liryzmu opisy przyrody.
Warszawa
Ostatnia część powieści pt. Wiatr od wschodu przypomina po części sceny z wielkich dramatów romantycznych. Podobnie jak tam, również w Przedwiośniu kreuje Żeromski sytuację walki dwóch przeciwstawnych sił o duszę bohatera. Cezary zostaje postawiony w sytuacji rozdarcia wewnętrznego wobec dwóch różnych postaci i ideologii. Te postacie to Lulek i Szymon Gajowiec.
Bohater jako młody człowiek o nieukształtowanym jeszcze światopoglądzie i niesprecyzowanej do końca tożsamości narodowej stanowi materiał bardzo podatny na wszelkie wpływy, propozycje ideologiczne, a nawet manipulacje. Wsłuchuje się w racje Gajowca i Lulka, ale nie przyjmuje tak naprawdę żadnej z tych ideologii.
Szymon Gajowiec, dawno zakochany w matce Cezarego, zajmuje wysoką pozycję w nowo powstałym rządzie. W powieści spełnia funkcję wyraziciela określonego programu politycznego. Jego koncepcja opiera się na założeniu, że tylko stopniowe, konsekwentnie realizowane reformy będą w stanie zaprowadzić nowy ład. Punktem wyjścia tego programu miała być stabilizacja pieniądza, a następnie systematyczna odbudowa różnych dziedzin gospodarki. Program Gajowca można nazwać programem reform umiarkowanych. Obce są mu wszelkie utopie. Należy do pokolenia demokratów, którzy nie zapomnieli o tradycji romantycznej. Można powiedzieć, że reprezentuje ideał pracy pozytywistycznej. Pragnie zabezpieczenia porządku w państwie, stabilizacji społecznej, spokoju, reformy pieniądza, wzmocnienia armii, szerzenia oświaty i wzmocnienia gospodarki. Gajowiec mówi: „Wypracujemy wszystko. Zbudujemy dom wspólny. Ale musimy zacząć od przyciesi, a przede wszystkim musimy mieć za co budować”. Ten program jest wyważony, racjonalny i miałby szansę na powodzenie. Krytycy uznają, że w wielu partiach powieści Gajowiec stanowi porte parole autora i prezentowany przez niego program jest najbliższy Żeromskiemu.
Tej koncepcji przeciwstawia autor program znacznie bardziej radykalny – program rewolucji głoszony przez komunistów, reprezentowanych przez Antoniego Lulka. Tylko gwałtowne zmiany społeczne, które zburzą stary porządek, dokonają kompletnej dekompozycji starych struktur mają jakikolwiek sens. Lulek nie chce Polski konserwatywnej, z dawnymi zaszłościami, hierarchią i tradycją. Jest urzeczony ideologią Lenina i hasłami rewolucji październikowej. Wierzy, że stać go nie tylko na zburzenie ziemiańsko-burżuazyjnego ładu, ale także na stworzenie nowego, sprawiedliwego świata.
Szukaj powiązań
Przypomnij sobie utwory, w których pojawiają się propozycje reform. Będą to np.:
- O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza-Modrzewskiego – traktat ten osadzony był głęboko w tradycji antycznej (odwołania do Cycerona i Arystotelesa) i biblijnej. Jednocześnie zaś jest to dzieło zaskakująco nowoczesne i dojrzałe. Autor chciał, aby Polska była scentralizowaną monarchią, w której król, wspomagany przez silne urzędy, dbałby o zachowanie porządku w państwie. Domagał się równości wobec prawa dla wszystkich obywateli, reformy szkolnictwa oraz uniezależnienia życia społeczno-politycznego od religijnego. Opowiadał się za władzą państwa nad Kościołem. To dzieło zawiera także propozycje dotyczące ulepszenia życia wojskowego. Autor zdecydowanie potępiał wojny innego rodzaju niż obronne. Głosił potrzebę zadbania o poprawne stosunki sąsiedzkie, co pozwoli w dużej mierze uniknąć rozlewu krwi. Propozycje reform zawarł w księgach: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O kościele i O szkole.
- Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza – ta komedia polityczna to głos w sprawie konieczności reform w państwie. Jej autor był człowiekiem aktywnie zaangażowanym w sprawy polityczne, działał w reformatorskim obozie patriotycznym. Postulował między innymi zniesienie wolnej elekcji i liberum veto.
- Faraon Bolesława Prusa – młody następca tronu, książę Ramzes, chce uzdrowienia państwa poprzez reformy. Pragnie osłabić władzę kapłanów, ulżyć doli chłopów i znieść wyzysk na prowincjach.
Dwie koncepcje nowej Polski
Już w samym sposobie opisywania bohaterów – Lulka i Gajowca, wyraźnie da się wyczuć, że większą sympatią autor darzy drugiego z nich. Zostaje on przedstawiony jako niemłody już, doświadczony człowiek, dystyngowany, rozsądny, panujący nad emocjami, pełen rozwagi i mądrości życiowej.
Postać Lulka w zderzeniu z postacią Gajowca wypada blado i nieprzekonująco. W opisie komunisty Żeromski celowo zastosował technikę naturalistyczną. Anemiczny, niepozorny, nieustannie plujący krwią Antoni Lulek nie wydaje się być zdolny do realizacji głoszonych idei. Uwydatnia to kontrast pomiędzy mizernością jego wyglądu a wielkością wyznawanych idei. Kluczem do odczytania stosunku autora do kreowanego przez niego bohatera jest nazwisko ideologa – nacechowane znaczeniowo. „Lulek” to termin zaczerpnięty z botaniki; oznacza zioło o trujących właściwościach. Niewykluczone, że w ten właśnie sposób autor wskazał na szkodliwość ideologii rewolucyjnej – trucizny, która niszczy serca i umysły.
Uwaga! Szymon Gajowiec jest reprezentantem opcji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS).
Ważne zagadnienia
W Przedwiośniu zostają wyraźnie zarysowane trzy koncepcje odbudowy polskiej państwowości:
- rewolucja naukowo-techniczna, której symbolem są szklane domy,
- rewolucja społeczna postulowana przez komunistów,
- program zakładający stopniową odbudowę poszczególnych dziedzin gospodarki i oświaty głoszony przez Gajowca.
Wymowa zakończenia powieści
Baryka wyszedł z szeregu robotników i parł oddzielnie, wprost na ten szary mur żołnierzy – na czele zabiedzonego tłumu.
Czy marsz na Belweder jest deklaracją ideową bohatera, wyrazem akceptacji idei rewolucyjnych młodego człowieka, któremu program Gajowca wydał się zbyt ostrożny, umiarkowany? Trudno przyjąć tę tezę, mając w pamięci zachowanie Cezarego w trakcie zebrań komunistów. Wtedy polemizował z Lulkiem, ośmieszał jego racje, podważał argumenty. Ponadto miał za sobą doświadczenia rewolucyjne w Baku, pamiętał rewolucję krwawą i okrutną, która skazała go na samotność i pozbawiła domu.
Marsz na Belweder był raczej gestem rozpaczy (bohater szedł jakby obok), nie identyfikował się z maszerującym tłumem. Obraz demonstracji, o czym trzeba pamiętać, poprzedza scena rozstania z Laurą. Rozgoryczenie Cezarego pogłębia decyzja kobiety o zakończeniu tej znajomości w związku ze ślubem z Barwickim. Laura wybrała pieniądze i utrzymanie, odrzuciła zaś szczerą miłość chłopaka. Cezary świadomy życiowego bankructwa, klęski zarówno na płaszczyźnie prywatnej, jak i ideowej, zdobywa się na akt szaleństwa jak człowiek, któremu jest już wszystko jedno.
Marsz na Belweder kończy długi okres wędrówki i poszukiwań bohatera. W planie psychologicznym i fabularnym powieść wraca do punktu wyjścia. Zaczyna się i kończy tym samym motywem – wizją rewolucji.
Działania, przygody i przemyślenia bohatera nie powodują ukształtowania określonego światopoglądu – nadal jest kimś, kto stracił wszystko – dom, rodzinę, kobietę, majątek, w zamian nie zyskując niczego, nawet jasno sprecyzowanych poglądów.
Skojarz
Motyw tułaczki bohatera pozwala traktować Przedwiośnie jako coś na kształt współczesnej realizacji Odysei. Podkreśla wyraźnie zdziczenie cywilizacji, w której człowiek nie jest w stanie odnaleźć swego miejsca i skazany jest na wieczne poszukiwania. Zamknięcie wydarzeń zapowiedzią rewolucji podkreśla tę wymowę, bynajmniej nie otwierając optymistycznej perspektywy.
Spór wokół Przedwiośnia
Przedwiośnie wydane w 1924 roku z datą 1925 stało się przyczyną sporów nie tylko stricte literackich, ale także politycznych. Szczególne emocje wzbudziła scena finałowa, w której główny bohater maszeruje na Belweder. Odczytana została nie do końca trafnie, jako wyraz akceptacji dla zrywu rewolucyjnego i wywołała ostrą krytykę zwłaszcza ze strony konserwatywnych środowisk ziemiańskich i burżuazyjnych. Zmusiła Żeromskiego do wielokrotnego tłumaczenia się i wyjaśniania, iż sens końcowej sceny jest zupełnie inny, nie ma bowiem nic wspólnego z apologią rewolucji. Powodem namiętnych dyskusji nad powieścią była również ostra, przenikliwa diagnoza polskiej rzeczywistości odbiegającej od ideału.
Żeromski w sposób bezkompromisowy odsłonił kulisy wielkiej polityki, skrytykował nieudolność zmieniających się rządów, a jednocześnie próbował sformułować program polityczny dla Polski w sytuacji, kiedy radość z odzyskanej niepodległości stała się „radością z odzyskanego śmietnika”.
Zobacz:
Przebieg wydarzeń w kolejnych częściach powieści Przedwiośnie
Przedstaw Przedwiośnie Stefana Żeromskiego jako powieść polityczną i społeczną.
Przedwiośnie jako powieść społeczna i powieść o dojrzewaniu.