Pamiętniki Paska przydadzą się przy opracowaniu wielu te­ma­tów maturalnych. Najważniejsze z nich to:

• sarmatyzm
• kultura, obyczaje
• Polska i Polacy
• spory, kłótnie, waśnie
• literatura batalistyczna
• motywy historyczne
• pamiętnikarstwo
• autobiografizm
• cechy języka staropolskiego

 

Pamiętnikarstwo

Przykład tematu
Pamiętnik literacki jako zapis doświadczeń osobistych i źródło wiedzy o epoce. Przedstaw na wy­bra­nych przykładach.

Podpowiadamy
Materiał rzeczowy do tego tematu jest niezwykle bogaty. Wybierz trzy, cztery teksty spośród na­stę­pu­ją­cych utworów

  • Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego
  • Trzy po trzy Aleksandra Fredry
  • Pamiętnik z okresu dojrzewania Witolda Gombrowicza
  • Mój wiek Aleksandra Wata
  • Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego
  • Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

Inne warianty tematu:

  • Porównać ze sobą pamiętniki z jednej konkretnej epoki: baroku lub literatury XX wieku.
  • Zastosować kryterium historyczne i zestawić ze sobą pamiętniki z różnych epok literackich, zwra­ca­jąc uwagę na rozwój pamiętnika jako gatunku.

Pamiętniki Paska jako jeden z najważniejszych zabytków pamiętnikarskich baroku to świetny tekst do przywołania zarówno w prezentacji skupionej tylko na pamiętnikarstwie barokowym, jak i przy analizie pamiętników z różnych epok. Wybierając pierwszy wariant tematu, warto wyjaśnić przy­czy­ny popularności tego gatunku w czasach baroku:

  • Po pierwsze, wśród szlachty – bo też to ona głównie pisała – coraz więcej jest ludzi światłych, wykształconych. Modę na naukę dyktował, co prawda, renesans, ale zanim dotarła ona do szerszych kręgów, zdążyła zmienić się epoka. W ten sposób barok odziedziczył po renesansie ludzi o roz­bu­dzo­nych aspiracjach twórczych.
  • Po drugie, czasy były burzliwe, więc tym samym zrodziła się naturalna potrzeba zapisu dra­ma­tycz­nych w dziejach narodu wydarzeń.
  • Po trzecie, pisanie było sposobem dokumentowania szlacheckiego pochodzenia. Otóż opisując swoje przygody, wymieniano przodków po mieczu, czyli ze strony ojca, i po kądzieli, czyli ze strony matki.

Decydując się na drugi wariant prezentacji, należałoby we wstępie podać definicję pamiętnika i odwołać się do rodowodu tego gatunku. Pamiętaj więc, że pamiętnik to forma paraliteracka, znana już z czasów starożytności – pisywali pamiętniki między innymi Juliusz Cezar czy Ksenofont. Dodaj do tego kilka informacji na temat rozwoju tego gatunku w Polsce, a więc pierwsze polskie pamiętniki pochodzą z przełomu wieków XV i XVI. Najpierw były bardzo skromne, tak jak zapiski Biernata z Lublina, które stanowiły rodzaj małego curriculum vitae (drogi życiowej). Zapowiadają one jedną z form pa­mięt­ni­ka – autobiografię, spisywaną prozą lub wierszem, ku pamięci przyszłych pokoleń; do autobiografii należy wczesnorenesansowa elegia O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego. Rów­no­cze­śnie pojawia się inny typ pamiętnika – luźne zapiski osobiste na kartach kalendarzy. Zwano je rap­tu­la­rza­mi. Wiele z nich przetrwało do naszych czasów.

W XVI wieku rodzi się także diariusz. To dziennik – autor spisuje swoje wspomnienia na bieżąco, a nie po upływie jakiegoś czasu – podróży, zwanej wówczas peregrynacją. Do takich diariuszy podróży należy Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką w la­tach 1582–1584. Polski tekst, przełożony na łacinę przez księdza Tomasza Tretera, wkrótce wydano drukiem. W swojej epoce był bardzo poczytny, nie tylko zresztą w Polsce. W rodzinnej wersji ję­zy­ko­wej wydany został dopiero w wieku XX.

Główna część tej pracy to zestawienie i porównanie tekstów z różnych czasoprzestrzeni. Ciekawe bez wątpienia byłoby porównanie dzieła Paska z literaturą pamiętnikarską XX wieku, zwłaszcza Pa­mięt­ni­kiem z powstania warszawskiego, który w dziedzinie formy stanowi bardzo odważny i kon­tro­wer­syj­ny eksperyment literacki.

 

Sarmatyzm

Przykład tematu:
Dziedzictwo sarmackie w literaturze późniejszych epok. Odwołaj się do konkretnych przykładów literackich.

Podpowiadamy
Zacznij od definicji pojęcia sarmatyzmu i obuduj go refleksją na temat wielkiej siły oddziaływania tej ideologii na literaturę przyszłych epok – stał się np. swego rodzaju mitem, inspirował pisarzy nawet wówczas, gdy zgasł bezpowrotnie. Następnie wybierz określoną koncepcję prezentacji.

Ukaż obecność mitu sarmackiego w konwencji uwznioślającej.
Znajdziesz go:

  • W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Autor mitologizuje świat staroszlachecki, ukazuje go w pełnej krasie. Mickiewiczowskie Soplicowo stanowi symbol polskości, jest oazą ładu ziemiańskiego i arkadią pełną obfitości. Wszystko odbywa się tu według odwiecznego scenariusza, zgodnie z rytmem wscho­dów i zachodów słońca. Każda czynność ma swoje miejsce i swój czas. Gwarantami porządku są: Sędzia – strażnik etykiety i Wojski – strażnik myśliwskiego rzemiosła. Postacie wypełniające świat Pana Tadeusza są niezwykle barwne i oryginalne. Nie brakuje im, oczywiście, typowych szlacheckich przywar, wśród których autor eksponuje przede wszystkim porywczość charakteru, skłonność do kłótni i awanturnictwa. Jednak sarmackie wady zostały potraktowane tu z pobłażliwością, z przy­mru­że­niem oka. Mickiewicz ukazuje bowiem świat szlachecki w jego schyłkowej fazie, wie doskonale, że wkrótce przejdzie on do historii, że dawne formy życia polskiego ulegną rozpadowi. Dlatego idealizuje Polskę szlachecką wraz z jej zaletami i ułomnościami, chce bowiem ocalić od zapomnienia to, co było niegdyś bliskie jego sercu.
  • W Trylogii Henryka Sienkiewicza. W powieściach historycznych Sienkiewicza ponownie mamy do czynienia z obroną szlachetczyzny. Napisane „ku pokrzepieniu serc”, w czasie, kiedy Polska roz­dzie­lo­na przez zaborców znikła z mapy Europy, miały przypominać chwile triumfu polskiego oręża. Dla Polaków pozbawionych ojczyzny taka Polska znaczyła bardzo wiele, dlatego Sienkiewicz był w stanie wybaczyć jej wszelakie wady i wyeksponował przede wszystkim waleczność, męstwo, patriotyzm polskiej szlachty. Jej przywary obrócił w żart, spojrzał na nie przez palce, zrobił wszystko, by zblakły w obliczu zasług szlachty dla Rzeczypospolitej. W efekcie stworzył dzieło, które stało się wielkim narodowym mitem i urosło do rangi polskiej Iliady.

Zaprezentuj ujęcia krytyczne, w których autorzy ostro i bezkompromisowo rozprawiają się z dzie­dzic­twem sarmatyzmu. Wykorzystaj:

  • Satyry Ignacego Krasickiego, nade wszystko utwór Pijaństwo przedstawiający obraz wystawnego stylu życia polskiej szlachty, prowadzącego w konsekwencji do pijaństwa i obżarstwa. Utwór jest przerażającym studium nałogowego alkoholizmu, kreśli karykaturalny portret szlachcica, który po­szu­ku­je jedynie okazji do napicia się wódki.
  • Komedię polityczną Juliana Ursyna Niemcewicza pt. Powrót posła. W komicznym przerysowaniu, za pomocą przeciwstawnych cech charakteru, autor konfrontuje ze sobą dwa diametralnie różne wi­ze­run­ki rzeczypospolitej szlacheckiej. Pierwszy reprezentują Podkomorzy i jego syn Walery – wy­znaw­cy szlacheckich cnót, postępu i rozwagi politycznej, drugi – Starosta Gadulski, typowy warchoł i awan­tur­nik, odzwierciedlenie najcięższych grzechów szlachty wobec ojczyzny.
  • Komedię Aleksandra Fredry pt. Zemsta. Któż z nas nie zna dwóch jakże zabawnych i sym­pa­tycz­nych postaci: Rejenta Milczka i Cześnika Raptusiewicza wiodących między sobą sąsiedzką wojnę o mur graniczny. Pod maską śmiechu kryje się jednak gorzka ironia. Rejent i Cześnik to typowe figury Polski sarmackiej – barwne i śmieszne – ale budzące głębszą refleksję.
  • Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego. Drugi polski romantyk ma zgoła odmienne podejście do szlachetczyzny, w końcowej partii wiersza dokonuje z nią ostrego obrachunku, wprowadzając me­ta­fo­rę „duszy anielskiej w czerepie rubasznym”. Czerep rubaszny symbolizuje tu wszystkie wsteczne siły Rzeczypospolitej, uosabia zespół największych sarmackich grzechów wobec ojczyzny. Jednym z nich jest więzienie duszy anielskiej, czyli tłumienie wszelkich postępowych myśli, poczynań zmie­rza­ją­cych do uratowania kraju przed bankructwem politycznym.
  • Dzienniki Witolda Gombrowicza. Autor polemizuje z samym Sienkiewiczem, który mit sarmacki ponownie wskrzesił i uświęcił. Według Gombrowicza autor Trylogii to „pierwszorzędny pisarz dru­go­rzęd­ny”, „Homer drugiej kategorii”, to „geniusz łatwej urody”, który tak zbanalizował historię i upięk­szył Polaków, by podobać się za wszelką cenę. Spełnił przy tym tak długo oczekiwany przez rodaków „sen o urodzie”, bo Polacy, którzy tak długo oglądali w literaturze jedynie brzydkie, karykaturalne, warcholsko-pieniackie wizerunki, zapragnęli innej, ładniejszej estetyki. Portret Polaków nakreślony w Trylogii w pełni ich usatysfakcjonował. Rozprawa Gombrowicza z Sienkiewiczem jest nie tylko rozprawą z pisarzem, jest także wyrazem nienawiści do szlachetczyzny, której nie należy mi­to­lo­gi­zo­wać nawet w imię najszlachetniejszych celów.

Pamiętniki Paska możesz w obydwu wariantach prezentacji potraktować jako tekst archetypowy, budujący określony wzór Sarmaty. Przywołaj jego najważniejsze cechy i w trakcie realizacji tematu szukaj ich u przywoływanych postaci z innych tekstów.

 

Zobacz:

Pamiętniki – Jan Chryzostom Pasek

Wpływ Pamiętników Paska na literaturę

Jaki wpływ na literaturę miały Pamiętniki Paska?

Wizerunek Sarmaty w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska

Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.

Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.

Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.

Czym był sarmatyzm?