Pytanie na maturze może brzmieć następująco:
Zaklasyfikuj podane wyrazy do odpowiednich części mowy…
Najpoważniejszą pomyłką, jaka może przydarzyć się w trakcie udzielania odpowiedzi na pytanie z gramatyki, jest pomylenie pojęć odnoszących się do dwóch tytułowych klasyfikacji.
- Wyrazy jako element języka polszczyzny, dzielimy na części mowy.
- Natomiast jako części zdania możemy określić te wyrazy, które zostały użyte w danym analizowanym zdaniu.
Oba te podziały są więc oparte na różnych kryteriach i czemu innemu służą. Dlatego nie wolno ich mylić.
Przyjrzyjmy się poniższym zdaniom.
- Książka leży na półce.
- Wczoraj przeczytałem bardzo ciekawą książkę.
- W książkach można znaleźć inne interesujące poglądy.
Mimo różnej długości i różnej liczby wyrazów są to zdania pojedyncze, gdyż w każdym z nich występuje jedno orzeczenie. Orzeczenie to jedna z pięciu części zdania. W każdym z podanych zdań występuje rzeczownik książka, tyle, że w różnych formach fleksyjnych, czyli w różnych przypadkach. Rzeczownik to jedna z dziesięciu części mowy.
- Jednakże w zdaniu pierwszym ten rzeczownik – wyraz „książka” – jest PODMIOTEM, tworzy z orzeczeniem związek główny, związek zgody.
- W zdaniu drugim ten sam rzeczownik postawiono w bierniku. Odpowiada on na pytanie kogo? co?, czyli jedno z pytań dopełnia jest DOPEŁNIENIEM). Z orzeczeniem łączy się również, tyle że związkiem rządu.
- W zdaniu trzecim do tego rzeczownika należałoby zamiast pytania w kim? w czym? postawić raczej trafniejsze pytanie gdzie? To jedno z pytań OKOLICZNIKA MIEJSCA.
Zapamiętaj!
Ten sam wyraz może być więc – w różnych zdaniach – podmiotem, dopełnieniem czy okolicznikiem. Za każdym razem pełni w zdaniu inną funkcję. PODZIAŁ WYRAZÓW NA CZĘŚCI ZDANIA UWZGLĘDNIA WŁAŚNIE FUNKCJĘ SKŁADNIOWĄ DANEGO WYRAZU W PODANYM ZDANIU. Zatem pytanie: „Jaką częścią zdania jest wyraz książka”? nie ma sensu, gdyż brakuje w nim zdania zawierającego ten wyraz.
Bez względu na to, jakie zdanie wymyślimy, wyraz „książka” pozostanie rzeczownikiem, jedną z najważniejszych części mowy. Ta klasyfikacja nie ma jednoznacznego kryterium – uwzględnia się tu przede wszystkim właściwości gramatyczne wyrazu i jego znaczenie. Najłatwiej zapamiętać wszystkie części mowy, jeśli podzieli się je na nieodmienne i odmienne.
| CZĘŚCI MOWY | CZĘŚCI ZDANIA | |
| ODMIENNE | NIEODMIENNE | |
| RZECZOWNIKI CZASOWNIKI PRZYMIOTNIKI LICZEBNIKI ZAIMKI (większość) |
PRZYSŁÓWKI SPÓJNIKI PRZYIMKI PARTYKUŁY WYKRZYKNIKI |
PODMIOT ORZECZENIE PRZYDAWKA DOPEŁNIENIE OKOLICZNIK |
Wyrazy odmienne można łatwo rozróżnić na podstawie cech gramatycznych; tu warto wspomnieć, że chociaż rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez przypadki i liczby, to rodzaj gramatyczny charakteryzuje każdą z tych części mowy na innych zasadach.
- Przymiotniki odmieniają się przez rodzaj (biały, biała, białe);
- rzeczowniki rodzaj mają (wyraz „stół” jest rodzaju męskiego, wyrazowi „książka” przypisano rodzaj żeński, wyraz „okno” ma rodzaj nijaki).
Nieodmienne części mowy
- Najłatwiej rozpoznać WYKRZYKNIKI. Są one przedstawieniem stanów emocjonalnych (och!, ach!) lub odgłosów (łup!, brzdęk!, trzask!).
- PRZYSŁÓWKI nie powinny być przez nikogo mylone z przymiotnikami: wyraz „ładnie” jest przysłówkiem, „ładny” zaś to przymiotnik (odmienia się).
- PARTYKUŁY są to wyrazy modyfikujące znaczenie innych wyrazów. Typowe partykuły to: nie, by, -ż, -że, niech.
Uwaga! Do tej klasy zaliczamy również wyrazy przypominające przysłówki: bodaj, chyba, już, jeszcze, niestety.
- Najczęściej mylimy PRZYIMKI i SPÓJNIKI, chyba dlatego, że mogą one być bardzo krótkie, czasem nawet jednoliterowe (w, z są przyimkami, a, i są spójnikami). Obie te klasy różnią się przede wszystkim pod względem składni: przyimki wymagają, by rzeczownik (z którym tworzą wyrażenie przyimkowe) stał w określonym przypadku. Wyrażenia „pod stołem” albo „pod stół” są poprawne, gdyż przyimek pod ma rząd narzędnikowy lub biernikowy to znacz, że rzeczownik stół musi znaleźć się w narzędniku lub bierniku, w zależności od znaczenia całości. Konstrukcje „pod stołu”, „pod stole” są niepoprawne, gdyż formy fleksyjne rzeczownika nie spełniają składnikowych wymagań tego przyimka. Tymczasem w konstrukcjach: „i stół”, „i stołu”, „i stołem” nie widać niczego dziwnego czy niepoprawnego. Oto zdania, które tego dowodzą:
- Przynieśli fotele i stół.
- Nie zapominaj przetrzeć półek i stołu.
- Zajmijmy się gośćmi i stołem.
Uwaga!
Gdy na ustnej maturze z polskiego okaże się jakikolwiek rozbiór zdania, pamiętajmy przede wszystkim o tym, by nie pomieszać terminów. Najlepiej wszystkie wyrazy opisać dwukrotnie – na wykresie jako części zdania. Jest to uzasadnione, gdyż wykres przejrzyście ilustruje związki składnikowe między częściami zdania. Wykonamy wtedy rozbiór logiczny zdania. Tu użyjemy tylko pięciu terminów – PODMIOT, ORZECZENIE, PRZYDAWKA, DOPEŁNIENIE i OKOLICZNIK. Do tego dochodzą – ewentualnie – ważniejsze odmiany niektórych z nich.
Zobacz: