Polecenie:
Wyjaśnij, na czym polega różnica między homonimami a wyrazami polisemicznymi.

Przypomnijmy, że leksykologia to gałąź językoznawstwa zajmująca się wyrazami, opisująca je jako elementy słownictwa danego języka.

  • Znaczenie wyrazu to przede wszystkim odniesienie do nazwanego danym wyrazem fragmentu rzeczywistości pozajęzykowej. Między wyrazami mogą zachodzić pewne związki nie tylko w ich budowie, lecz także w sferze znaczenia. To właśnie takie zależności są przedmiotem zainteresowań leksykologii.

 

Synonimy i antonimy

  • Synonimy to inaczej wyrazy bliskoznaczne. Do wyszukiwania takich wyrazów jesteśmy przyzwyczajeni od szkoły podstawowej. Nie trzeba tłumaczyć, jak bardzo praktyczna to umiejętność. Jednym z najczęstszych błędów (tzw. stylistycznych) jest powtarzanie wyrazów. Aby tego uniknąć, przywołujemy właśnie synonimy danego wyrazu – najczęściej rzeczownika, choć synonimiczne mogą być także czasowniki czy przymiotniki. Synonimami będą więc wyrazy różniące się formą, lecz wyrażające tę samą (a raczej: bardzo zbliżoną) treść. Skąd ta asekuracja powyżej? Nie jest łatwo znaleźć chociażby dwa tzw. synonimy zupełne, wyrazy znaczące dokładnie to samo. Typowymi synonimami zupełnymi są niektóre terminy, np. przyrostek i sufiks, językoznawstwo i lingwistyka. Zazwyczaj jednak – wśród wyrazów używanych powszechnie, na co dzień, synonimy są zróżnicowane stylistycznie. Każdy z nich odpowiada określonym stylom funkcjonalnym polszczyzny. Wyraz pojazd pojawi się raczej w tekstach urzędowych czy naukowych, wyraz samochód – w publicystycznych czy półoficjalnych. Rzeczownik auto natomiast występuje przeważnie w rozmowie potocznej. Inaczej tłumaczymy synonimię wyrazów chaber, bławatek i modrak. Te rzeczowniki również nie są używane wymiennie, nie zastępują się wzajemnie w tekstach mówionych czy – tym bardziej – pisanych. Każdy z nich dominuje w mowie mieszkańców innego regionu Polski. Wynika z tego, że przy poszukiwaniu synonimów należy pamiętać o tym, co dane wyrazy łączy pod względem znaczenia; jednocześnie nie wolno zapominać o wcale licznych i najczęściej subtelnych różnicach znaczeniowych, zachodzących między nimi.
  • Natomiast antonimy to wyrazy o znaczeniach przeciwstawnych. Ich najpełniejszym przykładem są pary przymiotnikowe: wysoki – niski, ładny – brzydki, dobry – zły, drogi – tani. Można też inaczej: mądry – głupi, ale również: mądry – niemądry. Wszystkie powyższe przymiotniki oznaczają typowe cechy. Można więc wyróżnić dwa skrajne stopnie występowania danej cechy. Nazwy dla tych skrajnych stopni będą wobec siebie antonimami.
    Czy antonimów należy szukać wyłącznie wśród przymiotników (i to takich, które oznaczają stopniowalne cechy)?
    Nie, chociaż w tej grupie najłatwiej o takie przeciwieństwo znaczeń. Jednakże nazwami cech są nie tylko przymiotniki, lecz także rzeczowniki odprzymiotnikowe: mądrość, dobro, piękno, cierpliwość, odwaga.
    Pary antonimów mogą tworzyć również czasowniki, zwłaszcza te z przeczeniem i te bez przeczenia – mówić – nie mówić (albo: milczeć), rysować – nie rysować, chcieć – nie chcieć itp. Jeśli jednak czasownik nazywa taką czynność, w której można wyróżnić dwa „symetryczne”, „zwrotne” względem siebie procesy, jego antonim będzie już w pełni różnić się swym kształtem: kupować – sprzedawać (ja kupuję od ciebie – to znaczy, że ty mi sprzedajesz), dawać – brać itd.

 

Hiperonimy i hiponimy

Przy podawaniu hiperonimów i hiponimów jakiegoś wyrazu trzeba pamiętać o tym, że te dwa pojęcia są ze sobą ściśle związane. Jeżeli rzeczownik A jest hiperonimem rzeczownika B, to rzeczownik B jest hiponimem rzeczownika A.

  • Hiperonimem danego rzeczownika jest rzeczownik o znaczeniu nadrzędnym do znaczenia danego rzeczownika.
  • Hiponimem – rzeczownik o znaczeniu podrzędnym.

roślina – hiperonim dla kwiat;
kwiat – hiperonim dla storczyk;

storczyk – hiponim dla kwiat;
kwiat – hiponim dla roślina;

Każdy storczyk jest kwiatem, a każdy kwiat jest rośliną. Jednakże nie każdy kwiat jest storczykiem (są róże, gerbery, szarotki itd.), a nie każda roślina – kwiatem (są glony, mchy, krzewy, drzewa i inne). W celu wyjaśnienia tej zależności wykorzystajmy pojęcia: treść i zakres nazwy.

  • Rzeczownik roślina ma największy zakres, a najmniejszą treść.
  • Natomiast rzeczownik storczyk ma największą treść, a najmniejszy zakres.

Możemy tak przyjąć, gdyż treść to zespół charakterystycznych cech, które dana nazwa oznacza łącznie. Zakres natomiast – to ilość elementów, którym w rzeczywistości pozajęzykowej przysługuje dana nazwa. Wraz z rozszerzaniem się zakresu danej nazwy maleje jej treść. Mało moglibyśmy podać takich cech, które byłyby wspólne wszystkim (bez wyjątku!!!) roślinom – choć samych roślin jest (w porównaniu zwłaszcza z samymi storczykami) tak wiele.

 

Homonimy i wyrazy wieloznaczne (polisemiczne)

Homonimy to dwa wyrazy, które brzmią tak samo, lecz różnią się znaczeniem.

Definicja wyrazów polisemicznych brzmi podobnie i dlatego oba te zjawiska językowe są często mylone. Zresztą nawet najwięksi językoznawcy przyznają, że granice między tymi dwoma wyrazami są nieostre. My musimy pamiętać, że w przypadku polisemii (czyli wieloznaczności) wyrazów musi istnieć związek pomiędzy dwoma znaczeniami danego wyrazu. W przeciwnym wypadku nie mówimy o jednym wyrazie o dwóch znaczeniach, lecz o dwóch wyrazach homonimicznych.

  • Rzeczownik bal może oznaczać kłodę lub rodzaj przyjęcia. Nie ma tu żadnego związku między tymi znaczeniami. Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem homonimii.
  • Natomiast rzeczownik zebra jest wyrazem wieloznacznym (polisemicznym), gdyż oznacza albo afrykańskie zwierzę, albo przejście dla pieszych, nazwane tak w wyniku skojarzenia z tym zwierzęciem.

Homonimami będą również wyrazy zamek (budowla) i zamek (w drzwiach) oraz pokój (antonim – patrz wyżej – wojny) i pokój (pomieszczenie). Istniejący niegdyś wyraźny związek znaczeniowy jest dzisiaj już nieodczuwalny.