Motywy oniryczne w literaturze polskiej.

Jak twórcy wykorzystywali motyw snu w swoich dziełach?
Temat bardzo szeroki, wymaga sporej wiedzy, ale pozwala na samodzielne poszukiwania. Wskazany raczej dla osób o zacięciu filozoficznym lub psychologicznym.

Inne możliwe sformułowanie tematu:

  • Różne funkcje motywu snu w tekstach literackich. Omów na wybranych publikacjach.
  • Sen jako metafora: różne sposoby ujęcia w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Definicja oniryzmu – zarys funkcjonowania tego motywu w literaturze. Najważniejsze realizacje motywu w literaturze powszechnej

Kolejność prezentowanych argumentów
Przegląd najważniejszych postaw wobec motywu w literaturze polskiej

  • utwory staropolskie (literatura baroku)
  • Romantyzm (III cz. Dziadów, Sen srebrny Salomei)
  • Literatura 20-lecia międzywojennego (Leś­mian, Schulz)
  • Literatura współczesna (Konwicki)

Wnioski
Przegląd podstawowych literackich znaczeń symbolicznych snu. Istotna rola motta „życia snem”.

 

Strategie wstępu

Co to są motywy oniryczne?

Oniryczny znaczy: związany ze snem, mający charakter sennych marzeń, wyobrażeń i wizji (definicja na podstawie Słownika wyrazów obcych).

Przedstaw ciekawe ujęcia snu w literaturze powszechnej

  • Biblijna Księga Genesis – sprzedany do Egiptu Józef umie tłumaczyć sny – m.in. sen faraona o siedmiu krowach tłustych i siedmiu chudych. Przesłanie: we śnie może być ukryta zapowiedź przyszłości.
  • Calderón de la Barca Życie jest snem, dramat filozoficzny z 1635 roku – uwięziony przez ojca w wieży książę (proroctwo, że syn zamorduje króla) zostaje we śnie przeniesiony do pałacu i… szybko z niego zabrany. Jest zdezorientowany: kim jest, której rzeczywistości zaufać? Co dzieje się naprawdę, a co jest snem? Wątek znany już w Baśniach tysiąca i jednej nocy (zbiór arabskich i perskich bajek z IX – X wieku). Przesłanie – bardzo pesymistyczne. Jedyną realną rzeczą jest śmierć, wszystko poza nią: miłość, sława, pieniądze, zaszczyty jest zmienne i ulotne, bo „Nasze królestwa są tak do snów podobne, że prawdziwe bierzemy za wyśnione, a wyśnione za rzeczywiste”.
  • William Szekspir
    Sen nocy letniej – komedia z 1596 roku. Sen jest dziwnym stanem – pogrążony w nim człowiek jest bezwolny i z łatwością ulega magii (np. czar rzucony na Tytanię, która zakochuje się w Spodku z oślą twarzą). Autor przedstawia ciąg zabawnych perypetii, ale i stawia pytanie: czy granice między jawą (świadome działanie) a snem (brak kontroli nad samym sobą) są zawsze obiektywne i ostre, czy też płynne, zależne od sytuacji (w wielu z nich każdy z nas zachowuje się jak nie do końca przytomny – np. gdy włada nami miłość).

    Hamlet – tragedia z 1603 roku. W dalszej częś­ci słynnego monologu bohatera z trzeciego aktu „Być albo nie być: oto jest pytanie” padają słowa: „Umrzeć – zasnąć. – Zasnąć! Może śnić?”.

 

Strategie rozwinięcia

Przedstaw realizacje motywu snu w literaturze staropolskiej

Pojawiają się już w poezji renesansowej – w cyklu Trenów Jana Kochanowskiego. W Trenie VII sen staje się metaforą (peryfrazą, czyli omówieniem) śmierci („Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany”). Przenośnia w literaturze europejskiej znana od wieków (w Iliadzie Homera obecne jest określenie „sen, brat śmierci”), ale w polskiej nowa i przejmująca jak całe Treny. Lecz to nie jest jedyny motyw oniryczny cyklu. Tren XIX nosi podtytuł Sen i opisuje nocną wizję poety, któremu ukazuje się zmarła matka z Urszulką na ręku. Niesie cierpiącemu i wątpiącemu ukojenie i pocieszenie. W tym wypadku rola snu została jasno określona: stanowi furtkę, która pozwala człowiekowi kontaktować się ze światem nadprzyrodzonym.

Potem spotykamy je w komedii Piotra Baryki Z chłopa król. To jedna z najpopularniejszych w swoim czasie facecji (żartów) mięsopustnych (karnawałowych). Schemat podobny jak w arabskich baśniach, a potem u Calderóna. Znajomi przebierają śpiącego chłopa za króla, budzą go i udając jego dworzan, wmawiają mu, że jest władcą. Gdy uwierzył, upijają go i… przywracają mu dawną postać. Morał też w tym samym tonie: sen (marzenia) łatwo uznać za prawdę, nie dajmy się więc zwieść grze pozorów.

A w romantyzmie?

Oniryzm jest sposobem, by uprawdopodobnić romantyczny światopogląd, zakładający przenikanie się świata realnego i nadprzyrodzonego. Tak pojmowany motyw snu pojawia się w III cz. Dziadów. Adam Mickiewicz sięga po niego już na początku utworu – w Prologu. Przebywający w wileńskim więzieniu poeta zastanawia się nad naturą snu. Nazywa go „tajemniczym życiem duszy” i jest przekonany, że mimo wysiłków racjonalistów, istota snu pozostanie na zawsze nieodgadniona

Któż jego miejsce zmierzy, kto jego czas zliczy! (…)
Mędrcy mówią, że sen jest tylko przypomnieniem
Mędrcy przeklęci!.

Gdy poeta śpi, dobre duchy z prawej strony walczą o czystość jego myśli ze złymi ze strony lewej, Anioł Stróż zaś objawia mu przyszłość (będzie wolny, ale nigdy nie wróci do ojczyzny). Przebudzony pamięta sens przepowiedni, ale zapomina okoliczności, w jakich poznał prawdę, co potwierdzałoby przekonanie o zagadkowym, niedostępnym dla naszego umysłu charakterze snu. Złe duchy – nazwane już jednoznacznie diabłami – pojawiają się też we śnie Senatora – sprowadzają na niego koszmary. Oniryczny charakter ma również Widzenie Ewy, która po modlitwie w intencji Konrada zasypia i dowiaduje się o jego przyszłym uwolnieniu.

Sen traktowany jako furtka do poznania przyszłości występuje też w dramacie mistycznym Juliusza Słowackiego Sen srebrny Salomei (1844). Tytułowa postać – Salomea Gruszczyńska – miewa wieszcze, pełne symboli sny. Gdy śni się jej zmarła matka w kolorach ołowiano-perłowych, dziewczyna spodziewa się szczęścia i bogactwa. Ale na przekór temu, porzuca ją narzeczony (Leon), który w dodatku podsuwa ją zakochanemu w pannie Kozakowi. Ten porywa ją i uprowadza. Gdy Salomea dowiaduje się, kto był sprawcą podstępu, doznaje szoku i zapada w głęboki letarg do złudzenia przypominający śmierć. Rzekome zwłoki zostają wydane ojcu, dziewczyna po jakimś czasie się budzi, a Leon, który pod wpływem zdarzenia przeżył psychiczną przemianę (element mistyczny), prosi ją o rękę. I tak sprawdza się „sen srebrny” z tytułu i początku dramatu.

 

Przedstaw oniryzm w literaturze dwudziestolecia międzywojennego

Spotykamy go w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza. Przyczynia się on do ich niezwykłego nastroju, magicznego klimatu. Cała przedstawiona w utworze rzeczywistość ma cechy sennego marzenia. Ukazany w utworze Drohobycz nie jest zwykłym, do końca realnym miasteczkiem. Odnajdujemy w nim przepastne podwórka i podwójne ulice, z których nie sposób się wyplątać, bo wydłużają się i wikłają niczym w sennym koszmarze. Świat przestaje kierować się prawami logiki – władzę nad nim obejmują swobodne skojarzenia – też jak we śnie. Nic więc dziwnego, że w środku miasteczka spotykamy las pełen kwitnących na śniegu anemonów i spadłych z nieba gwiazd, a potem, wraz z narratorem (jest jednocześnie głównym bohaterem opowiadań), odwiedzamy nocną szkołę rysunków. Znika poczucie czasu: gdy narrator wychodzi z teatru po zostawiony przez ojca portfel, tylko początkowo spieszy się i ma zamiar rzeczywiście dotrzeć do domu. Szybko jednak zapomina o tym celu i odbywa prawdziwie fantastyczną podróż podniebną dorożką, a potem idzie z grupą wędrujących do szkoły (o tej porze!) kolegów na spacer i podziwia niezwykłą noc. Taki właśnie, przesycony oniryzmem obraz Drohobycza utrwalił się w dziecięcej podświadomości autora, a po latach powrócił w relacji – też dziecięcego – narratora. Zastosowana w Sklepach… poetyka sennego marzenia pomaga kreować świat subiektywny, widziany z bardzo osobistej perspektywy, przesycony indywidualnością opowiadającej o nim osoby.

Świat jak ze snu pojawia się również w poezji Bolesława Leśmiana. Zaludniają go fantastyczne postacie: zjawy, które według ludowych wierzeń odwiedzają ludzi w snach i sprowadzają na nich nocne koszmary (Dusiołek), różne „znikomki” i „sinigrobki”. Bezpośrednie odwołanie do snu przynoszą także erotyki poety, np. wiersz Śnisz mi się obco. Opisana w nim sytuacja liryczna przedstawia lot w ciemności, w bezkresnej dali, wśród mgieł i przepaści

Lecimy razem: mgła i mgła,
Bóg, ciemność i urwiska.

Podmiot liryczny jest zachęcany do lotu przez kobietę, która jednocześnie przypomina mu, że ani sytuacja, ani ona sama nie są do końca realne

Do snu i lotu naglisz mnie
I szepczesz, zgrzana lotem:
Toć ja się tobie tylko śnię
Nie zapominaj o tem.

Metafora podniebnej podróży nie jest trudna do zinterpretowania: to miłość, która przenosi człowieka w nie do końca realny, własny świat „do niewiadomej mety”. Dlatego w zakończeniu utworu podmiot liryczny woła dramatycznie: „O, jawo moja, gdzie ty?” – tak, jakby był zmęczony ułudą i niepewnoś­cią. Ale z drugiej strony – czy miłość pozbawiona elementu niedopowiedzenia, znaków zapytania i całkowicie odarta ze snu zasługiwałaby w ogóle na swoją nazwę?

Omów motywy oniryczne w literaturze współczesnej

Mistrzem współczesnego oniryzmu jest Tadeusz Konwicki. W Senniku współczesnym (1963) wątek snu zasygnalizowany jest już w tytule. Akcja utworu tylko pozornie rozgrywa się w teraźniejszości (lata tuż po II wojnie światowej). Główny bohater, Paweł, przyjeżdża do nieznanego z nazwy miasteczka w dolinie Soły, tu żyje i pracuje, ale w myślach wciąż powraca na Wileńszczyznę, gdzie jako młody człowiek służył w AK. Sąsiad z miasteczka, Józef Car, przypomina mu kogoś, na kim właśnie wtedy miał wykonać wyrok, ale specjalnie strzelił tak, by nie trafić. Czy to naprawdę ten sam mężczyzna? Konwicki nie udziela nam jasnej odpowiedzi, Paweł nie jest tego do końca pewny. W książce wszystko jest płynne, obrazy przenikają się jak we śnie. Przeszłość nakłada się na teraźniejszość nie tylko Pawłowi: głęboko tkwią w niej repatrianci z ZSRR – rodzeństwo Korsaków, hrabia Pac, który ukrywa swe arystokratyczne pochodzenie pod banalnym nazwiskiem Kowalskiego, i kaleki, były partyzant Krupa. Oniryczny, nie do końca jasny klimat powieści podkreśla refleksja Pawła opuszczającego miasteczko:

I wtedy raptem pomyślałem, że oto za chwilę obudzę się, wydźwignę z dusznego snu, co na każdego przychodzi którejś nocy, snu pełnego majaków i widziadeł, ułomków zdarzeń przeżytych i zmarnowanych, wyobrażonych i nie spełnionych, snu skrwawionego pamięcią, rozpalającego gorączkę przeczucia, że z tej wrzącej toni nocy wypełznę resztką sił na brzeg jawy (…).

Motywy oniryczne pojawiają się również w innych książkach Konwickiego: Małej apokalipsie (narrator niczym we śnie rozmawia z osobami, których realnie przy nim nie ma, towarzyszy mu człowiek – zjawa o niewyjaśnionym statusie: wielbiciel jego twórczości czy tajniak? PRL-owska Warszawa wygląda jak miasto z sennego koszmaru) i Nic albo nic (czy Darek wymyślił historię Pawła – Starego, czy opowiada o własnych, prawdziwych przeżyciach?).

 

Strategie zakończenia

Podsumowanie, podstawowe wnioski na temat roli snu w literaturze:

  • Od czasów Homera pojawia się jako metafora śmierci (Iliada, Tren VII).
  • Jest furtką, która umożliwia kontakt ze światem nadprzyrodzonym (Tren XIX, III część Dziadów), nosi w sobie zapowiedź przyszłości (Sen srebrny Salomei).
  • Sam jest złudzeniem, ale pomaga też odkrywać fałszywy charakter rzeczywistości (Z chłopa król).
  • Wprowadzenie wątków onirycznych pokazuje, że rzeczywistość też może być jak sen – zarówno w dobrym, jak i złym znaczeniu tego słowa: poetycka i barwna jak on (Sklepy cynamonowe, Śnisz mi się obco) lub męcząca jak nocny koszmar (Dusiołek, Sennik współczesny).

 

Pytania do dyskusji

Wyjaśnij źródłosłów terminu „oniryczny”.

Proponowana odpowiedź
Termin ten pochodzi od greckiego słowa oneiros – marzenie senne.

Wskaż opowiadania ze Sklepów cynamonowych Schulza, w których motywy oniryczne zostały zaakcentowane ze szczególną siłą.

Proponowana odpowiedź
To przywoływane już przeze mnie opowiadanie tytułowe, w którym bohater po wyjściu z teatru gubi się w labiryncie fantastycznych ulic, a potem odbywa podróż nad miastem, oraz tekst pt. Wichura. Siła opisanego w nim żywiołu jest wyolbrzymiona i przerysowana tak, że wygląda jak przeniesiona z sennego koszmaru. Wędrujący podczas wiatru chłopcy (brat bohatera i pomocnik ojca) nie poznają miasta i gubią drogę, bo ulice „były jak przestawione”. Tu elementy marzenia sennego są najsilniej podkreślone, ale tak naprawdę nie brak ich w żadnym z utworów tworzących zbiór (np. Ptaki – ojciec zamienia się w kondora, Sierpień – ożywające bruki i balkony).

 

Jakiej postawie życiowej przeciwstawione zostały słowa z monologu Hamleta dotyczące snu?

Proponowana odpowiedź
Sen zostaje przeciwstawiony postawie buntu, walki, zrównany z całkowitą biernością, wycofaniem się z życia, nawet – z samobójstwem.

Zobacz:

Sen – motyw literacki