Rycerze od Homera po Szekspira. Referat na podstawie znanych lektur.

Żelazne serce rycerza antycznego

W Iliadzie Homera widzimy rycerza antycznego, gdy odziany we wspaniałą zbroję, silny i zręczny, walczy na polu bitwy. Wielki pojedynek między Achillesem a Hektorem jest bacznie obserwowany zarówno przez obóz Trojan, jak i Greków – wszak walczą ze sobą najwspanialsi ze wspaniałych.

Homer przedstawia w eposie rycerza wyjątkowego – wybranego spośród innych. Jest on „miły bogom”, a bogowie raczej nie zapominają o swych wybrańcach. Stale obecni na polu bitwy, podpowiadają rycerzom kolejne posunięcia, a oni czują wsparcie swych nieśmiertelnych protektorów. Bogowie czynią z Achillesa prawie nieśmiertelnego bohatera (słabym jego punktem jest pięta). To on ma zdecydować o losach wojny, tylko on może spowodować, że Achajowie zwyciężą. Z drugiej strony Achilles, syn boginki Tetydy, nie może zawieść boskich oczekiwań. Musi tu – na ziemi – dowieść swej niezwykłości. Wojenne zdobycze są dlań zatem ważną motywacją. Na szczycie jego hierarchii wartości stoi sława zbudowana na dumie (grecka hybris), na poczuciu godności. Jest rycerzem, więc walka staje się jego żywiołem, jego namiętnością. Dlatego zagniewany Achilles, który odmówił brania udziału w wojnie trojańskiej, zostaje ofiarą własnej nieprzemyś­lanej decyzji i „w smutku pogrążony a bitwami dyszy”, zazdrośnie obserwując toczące się pod Troją bitwy.

Sławę przynosi dawnym rycerzom przede wszystkim jednak siła charakteru. To bohaterowie heroiczni, niemal boscy, jednocześnie ich bohaterstwo przybiera u Homera ludzki wymiar.

Hektor jest heroiczny, gdy decyduje się na walkę z Achillesem – wie bowiem, że to Achillesowi bogowie pozwolą zwyciężyć. Podejmuje decyzję godną człowieka honoru, który obronę ojczyzny przedkłada nad miłość rodzinną. Jest równocześnie nad miarę tchórzliwy – dziewięć razy obiega na koniu zamek trojański, uciekając przed wspaniałym Achillesem.

Ten archetyp „tchórzliwego heroizmu” czyni z rycerza antycznego nade wszystko niedoskonałego człowieka, który kocha, pragnie, nienawidzi, mści się, boi, gniewa.

Wielkość rycerza antycznego należy mierzyć również jego rozumem. To właśnie Grecy tak bardzo umiłowali sobie rozum jako wartość najwyższą. „Poznaj samego siebie” – nawoływali Sokrates i Epiktet, rozum to – według rzymskiego cesarza i filozofa – Marka Aureliusza – największa moc człowieka. Odyseusz Homera jest człowiekiem mądrym, ma autorytet u achajskich wojowników. Od początku jest przekonany o swojej mądrości – a przez to o swojej wyjątkowości. Czy jednak mądrość Odysa spod Troi to ta sama, o której mówią greccy filozofowie?

Tytułowy bohater eposu Homera jest sprytny, podstępny (to on wymyślił konia trojańskiego), zaradny i nieustraszony, wierzy w siebie. Życie dało mu sławę, władzę, bogactwo, szczęście rodzinne.

Homer karze butę tego zarozumiałego rycerza, bo myli się ten, kto sądzi, że jest potężniejszy od świata. W kolejnych przygodach Odys uczy się pokory. Wielki rycerz spod Troi traci przyjaciół i pewność własnego losu.

Pytając o swoją przyszłość, daje świadectwo własnej niewiedzy. Nie jest już „przemądrym” Odysem. Uczy się być ostrożnym. Jego hierarchia wartości ulega zmianie. Sławę zastępuje spokój domowego ogniska. Z wielkiego świata wraca już nie rycerz, lecz spragniony ciepła i spokoju mąż i ojciec.

Żelazne, przepełnione złością serce Achillesa zostaje w akcie damasteis (skruszonego serca) zmiękczone przez doświadczone pokorą serce króla Priama. Mówi Achilles:

O nieszczęśliwy starcze! Coś ty nędzy zażył!
Jakżeś się sam przez obóz grecki przejść odważył.
(…)
Gdyś to zrobił, z żelaza kute serce w tobie.
(…)
Spólne ich narzekania i płacz pomieszany
(…)

Ostatnie karty Iliady pozostawiają nas z obrazem Achillesa współczującego, który rozumie, że mieć „serce żelazne” nie znaczy walczyć i zabijać, lecz umieć los swój znosić z pokorą.

 

Czystość rycerza średniowiecznego

Starofrancuska poezja narracyjna z XI wieku utrwala w cyklu chansons de geste (czyli pieśniach o czynach rycerzy) wizerunek bohatera idealnego.

Najlepszym przykładem będzie tu hrabia Roland, bohater Pieśni o Rolandzie – trudno go nazwać człowiekiem z krwi i kości. Dobrze urodzony siostrzan i wasal Karola Wielkiego jest przedstawiony jako obrońca króla, ojczyzny i wiary, wzór męstwa i honoru. Charakteryzują go ponadto: prostota, szczerość, duma ze służby panu lennemu, pycha, pogarda dla wroga, zuchwałość granicząca z brakiem rozwagi, przepych w sposobie ubierania się, pogarda dla trudów, cierpienia i śmierci. Żądny sławy Roland jest świadom swojej wartości i dlatego zasadniczym celem jego działania staje się pokazanie własnej wyjątkowości. Scena śmierci Rolanda zostaje w literaturze na długie lata prawzorem śmierci heroicznej. Po duszę rycerza Bóg wysyła na ziemię swego archanioła, tym samym Roland zostaje uznany za świętego. Średniowieczna definicja heroizmu sprowadza się zatem do samotnego działania na rzecz zwycięstwa wartości wyższych (religia, ojczyzna), bez względu na koszty (nawet poświęcenie życia).

Roland – bohater Pieśni o Rolandzie

Roland to bohater idei. Opiewane w pieśniach wędrownych śpiewaków niezwykłe czyny bohaterów sprawiały, iż rycerz w odbiorze prostaczków przysłuchujących się niezwykłym opowieściom truwerów nabierał znamion niemal boskich.

Parenetyczny charakter Pieśni o Rolandzie podtrzymywał więc prestiż rycerstwa w społeczeństwie, utrzymywał chłopów czy rzemieślników w swoistym poczuciu bezpieczeństwa wynikającego z przynależności do rodu ludzkiego, w którym rycerze chronią innych przed niebezpieczeństwami świata.

Romans rycerski opisujący przygody króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu ma również swoje źródło w starofrancuskiej epopei rycerskiej śpiewanej lub recytowanej przez wędrownych żonglerów. Aby, zgodnie z nowymi trendami – nadać wartość powszechnej etyce arystokratycznej i podkreślić zbawczą rolę „rycerstwa ziemskiego”, poszukiwano źródeł rycerskich ideałów w Ewangelii. Przygody bohaterów z wcześniejszych, ustnych przekazów teraz, w słowie pisanym, nabierają charakteru chrześcijańskiego. Ważnym elementem ideologii „rycerskiego poszukiwania” i „niebiańskiego rycerstwa” staje się szukanie świętego Graala. Poszukiwanie owego świętego kielicha, do którego biblijny Józef z Arymatei miał zebrać krew cieknącą z przebitego boku Chrystusa, to jeden z trzech wielkich tematów XII-wiecznych romansów cyklu bretońskiego (arturiańskiego). Jego bohaterami są rycerze na pół legendarnego króla Artura (Lancelot, Galahad, Lamerok, Gawin i inni). Obserwując ich podróże, jesteśmy świadkami niezwykłych przygód, cudownych zdarzeń. Choć są dzielni nad podziw jak Roland, nie można ich już jednak nazwać nieskazitelnymi. Zdradzają i nienawidzą. Z jednej strony usprawiedliwia ich fakt, że otacza ich kuszący i wielki świat, z drugiej – ludzka natura. Stają się przez to wiarygodniejsi.

Jednym z rycerzy z romansów jest Tristan. W wyniku kolejnych zdarzeń, z ukochanego i lojalnego, najbardziej zaufanego wasala własnego wuja – króla Marka – przemienia się w zdrajcę. Swoją namiętną miłością do Izoldy łamie prawo królewskie (zdradza swego pana lennego), prawo boskie (kocha własną ciotkę), prawo rodzinne (jako siostrzeniec odbiera wujowi jego żonę). Tak więc Tristan, mimo niezwykłej mocy (zabija smoka) i wytrwałości (przezwycięża chorobę) może uchodzić za wiarołomnego kłamcę. Jednak wraz z Bogiem wybaczamy mu te wady, bo przede wszystkim współczujemy mu. Tristana usprawiedliwia prawdziwa, gorąca, odwzajemniona miłość. Miłość Tristanowi wybacza, miłość odbiera mu życie i czyni go po śmierci najszczęśliwszym z kochanków.

Zbrodnia rycerza szekspirowskiego

Homer dostrzegał pod pancerzem rycerskim swoich bohaterów pozytywne uczucia ludzkie, Szekspir – wytrawny psycholog – odkrywa przed widzami teatru ­elżbietańskiego ciemne strony ludzkiej duszy, namiętności zżerające spokój jego niewinnych, cnotliwych i uczciwych pierwotnie bohaterów.

Szekspir tworzy w epoce, w której rycerstwo jako grupa społeczna już nie istnieje, dlatego po pierwowzory bohaterów sięga do średniowiecznych kronik.
Renesansowego twórcę – dla którego człowiek jest zawsze tylko człowiekiem – interesuje przemiana, jaka dokonuje się w osobie nieprzeciętnej, dlatego ożywia bohaterów wyjątkowych, jednocześnie zaglądając w ich dusze.

Najwierniejszy – na wzór średniowieczny – rycerz króla Dunkana i najsprawniejszy zarazem wojownik zdradza okrutnie swego dobrego władcę, który do końca nie szczędzi mu pochwał i zaszczytów. Wyniesiony przez króla do rangi tana Kawdoru Makbet czuje, że został w ten sposób doceniony jego kunszt rycerski – czuje się najlepszym rycerzem w świcie swego króla. Być najlepszym i nie być na szczycie ludzkich możliwoś­ci? To pytanie, stawiane przez antycznych bohaterów, zajmowało też Makbeta.
Szekspirowski rycerz przekracza miarę. Nie wystarcza mu to, że jest rycerzem, chce być królem. A równocześnie to człowiek wrażliwy, pełen obaw i lęków. Walczą w nim człowiek i potwór-morderca.

  • W średniowiecznej psychomachii – czyli „walce duchowej” – dobro zawsze zwyciężało wewnątrz człowieka w walce ze złem.
  • W Szekspirowskim dramacie zwycięża w rycerzu zło.
  • W renesansowym teatrze Szekspira z pozoru rycerska dusza została zdemaskowana.

 

Czym jest referat

Tekst przeznaczony zwykle do publicznego wygłoszenia, prezentujący wiedzę na określony temat – poglądy autora referatu lub cudze. Jest to zatem tekst informacyjny. Może mieć charakter twórczy (wówczas zbliża się do pracy naukowej) lub sprawozdawczy (kiedy na przykład dotyczy konkretnej książki. W referacie autor posługuje się takimi formami, jak: streszczenie, opowiadanie, charakterystyka, opis, logiczna argumentacja. Liczy się intencja autora. Wypowiedź może być jedynie zbiorem suchych informacji, a może być także zbiorem tych samych informacji podanych w formie barwnej gawędy.

Uwaga!
Przygotowując referat, potraktuj materiał problemowo, podziel swą wypowiedź na mniejsze cząstki, spróbuj je, choćby dla siebie, zatytułować. Materiał nie musi być ułożony chronologicznie! Można znaleźć jakiś inny klucz, byle sensowny!

Zauważ: my stworzyliśmy osobne kategorie: rycerza antycznego, średniowiecznego, szekspirowskiego, romantycznego – podział ten jest zarazem chronologiczny, jak i problemowy, bo każdej z kategorii rycerzy przypisaliśmy jakieś cechy. Nie wystarczyło tylko wymienić kolejnych bohaterów, potraktowaliśmy ich jako przedstawicieli poszczególnych kategorii (np. Hektor, ­Achilles, Odys to rycerze antyczni). Potem poszukaliśmy najważniejszej cechy łączącej tych herosów: antycznych – żelazne serce, średniowiecznych – czystość itd.

Zobacz:

Rycerz antyczny a średniowieczny

Porównaj rycerza antycznego z rycerzem śred­niowiecznym.

Charakterystyka wybranego rycerza starożytnego (Hektor, Achilles, Odyseusz)

Achilles jako wzór rycerza starożytnego. Scharakteryzuj go.

Przedstaw Pieśń o Rolandzie – opowieść o rycerzu idealnym