Czym jest elekcja?
- Elekcja – z łaciny: electio = wybór – powoływanie króla w drodze obioru.
- Elekcja viritim – z łaciny: pojedynczo, osobno – cała szlachta uczestniczy w obiorze króla.
- Interreks – z łaciny: osoba sprawująca najwyższą władzę w państwie w czasie bezkrólewia – w Polsce te obowiązki pełnił prymas, czyli arcybiskup gnieźnieński.
Skojarz daty: 1572-1795
W 1572 r. (śmierć króla Zygmunta Augusta) dynastia Jagiellonów przestaje rządzić Polską. Odtąd, do 1795 r., na tronie polskim będą zasiadać królowie wybierani przez szlachtę.
Uwaga! Ich rządy trwają około 220 lat!
Rola obcych państw podczas elekcji
Walka o polski tron zawsze wzbudzała zainteresowanie państw europejskich. Nic w tym dziwnego. Polska, przynajmniej do końca XVII w., była liczącym się państwem w rozgrywkach politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej. Na polskim tronie chcieli zasiadać i Habsburgowie (władcy Austrii), i carowie moskiewscy (Iwan Groźny), i książęta niemieccy (August II Sas). Wolne elekcje stwarzały dogodny grunt dla obcych dworów do mieszania się w wewnętrzne sprawy Polski. Przedstawiciele zagranicznych kandydatów nie żałowali pieniędzy, przekupując polskich magnatów i szlachtę, by ci głosowali na ich korzyść.
Zapamiętaj!
Kiedy w Europie dominowały monarchie absolutne (np. Francja Ludwika XIV, Prusy Hohenzollernów czy Austria rządzona przez Habsburgów), Polska stanowiła zupełnie inną formę państwa. Decydującą rolę w rządzeniu krajem zdobyła szlachta. Od połowy XVII w. pełnię władzy skupiły już w swych rękach potężne rody magnackie. Walka o wpływy pomiędzy nimi wyczerpywała siły państwa i wpływała ujemnie na jego sprawne działanie.
Władza króla elekcyjnego = władza najwyższa, ale nie całkowita
Monarcha elekcyjny:
- miał władzę ustawodawczą, ale sprawował ją razem z sejmem.\;
- miał prawo mianowania urzędników, ale nie miał prawa ich usuwać (tylko w wypadku, gdyby urzędnik popełnił zbrodnię);
- był najwyższym wodzem armii, ale ograniczonym przez władzę hetmanów;
- kierował polityką zagraniczną państwa, ale musiał liczyć się z opinią sejmu i senatu;
- nie mógł swobodnie dysponować zasobami finansowymi państwa, gdyż nad wydatkami ze skarbu czuwał sejm;
- miał ograniczone uprawnienia sądownicze;
- czerpał dochody ze swoich dóbr, czyli królewszczyzn: to one pozwalały mu na utrzymywanie dworu i dzięki ich rozdawaniu zyskiwał sobie zwolenników.
Szlachta wybiera władcę
Szlachta uważała swoje prawo do obioru króla za jeden ze swoich najważniejszych przywilejów. Każdy szlachcic miał bezpośrednie prawo wyboru monarchy (elekcja viritim). W czasie bezkrólewia ogromnie wzrastała rola prymasa (był wtedy interreksem). Miejscem wolnych elekcji były pola Woli (obecnie dzielnica Warszawy). Na czas wolnych elekcji przybywało do miasta nawet kilkadziesiąt tysięcy szlachty.
Rola magnatów w obiorze króla
Chociaż każdy szlachcic, nawet najbiedniejszy, mógł oddać swój głos na takiego kandydata na króla, jaki mu się podobał, to jednak z czasem o wyborze monarchy zaczęli decydować magnaci. To oni potrafili narzucić szlachcie takiego kandydata, jaki im odpowiadał. Mogli tak robić, bo posiadali odpowiednie środki finansowe i liczną rzeszę uzależnionej od siebie szlachty (tzw. klientelę).
Czym były Artykuły henrykowskie i pacta conventa?
To ograniczenia narzucane królom elekcyjnym. Obowiązywały one monarchów od 1573 r.
- Artykuły henrykowskie (nazwa od imienia pierwszego króla, który zaprzysiągł ich wykonanie, Henryka Walezego) zawierały zasady ustroju państwa, których król musiał bezwzględnie przestrzegać, gdyż inaczej szlachta mogła mu wypowiedzieć posłuszeństwo.
- Pacta conventa (z łaciny = warunki uzgodnione) to indywidualne zobowiązania każdego króla (np. w sprawie pokrycia długów Rzeczpospolitej, budowy twierdz, wystawienia na własny koszt pewnej liczby żołnierzy itp.).
Tych królów musisz znać!
Monarchów elekcyjnych było jedenastu. Zapamiętaj najważniejsze fakty z ich panowania.
Henryk Walezy (1573-1574, władał zaledwie cztery miesiące)
Syn Henryka II, króla Francji. W Polsce niczym się nie wyróżnił. Uciekł z niej, gdy tylko otrzymał wiadomość, że może panować w ojczyźnie. Polacy i Francuzi po tym zdarzeniu długo nie czuli do siebie sympatii.
Stefan Batory (1576-1586)
Książę Siedmiogrodu. Zdolny wódz i polityk. Zreformował polską armię. Prowadził długotrwałe i zwycięskie wojny z Moskwą, odsuwając na pewien czas niebezpieczeństwo oderwania od Polski ważnych ziem na wschodzie kraju.
Zygmunt III Waza (1587-1632)
Syn króla Szwecji Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki. Krótko władał także Szwecją. Ostatecznie unia polsko-
-szwedzka nie doszła do skutku. Do końca życia nie zrezygnował ze szwedzkiej korony. Nie udało mu się także uzyskać korony carskiej. Za jego czasów rozpoczęły się groźne konflikty z Turcją.
Władysław IV Waza (1632-1648)
Syn Zygmunta III Wazy. Chciał zasiąść na tronie Szwecji i bezskutecznie zabiegał o panowanie w Moskwie. Stworzył flotę, która miała umocnić pozycję Polski na Bałtyku.
Jan Kazimierz (1648-1668)
Syn Zygmunta III Wazy. Całe jego panowanie wypełniły krwawe wojny z Kozakami na Ukrainie (ich wodzem był Bohdan Chmielnicki), ze Szwecją („potop” 1655–1660), z Brandenburgią, Siedmiogrodem i Rosją. Polska poniosła ogromne straty: wrogowie zniszczyli dużo miast i wsi, zginęło wielu mieszkańców.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673)
Przez całe jego panowanie toczyli ze sobą rywalizację magnaci, osłabiając kraj. Polska przegrała wojnę z Turcją i utraciła Podole.
Jan III Sobieski (1674-1696)
Walczył zwycięsko z Turcją i Tatarami. Rozgromił armię turecką pod murami Wiednia (1683 r.). Pod koniec życia bezskutecznie próbował opanować Mołdawię.
August II Mocny (1697-1733)
Władca Saksonii. Wplątał Polskę w konflikt ze Szwecją. Długotrwała wojna zrujnowała kraj.
Stanisław Leszczyński (1704-1709, 1733-1736)
Obrany królem na życzenie władcy Szwecji Karola XII musiał się liczyć z jego wolą. Powtórnie obwołany królem przez przeciwników Augusta III Sasa. Musiał uciekać z Polski i ostatecznie został władcą Lotaryngii należącej do Francji.
August III Sas (1733-1763)
Syn Augusta II Mocnego. W czasie jego panowania Polska nie prowadziła aktywnej polityki zagranicznej, nie angażowała się w konflikty europejskie. Kraj powoli dźwigał się ze zniszczeń spowodowanych wojną ze Szwecją toczoną za Augusta II Mocnego.
Stanisław August Poniatowski (1764-1795)
Pragnął unowocześnić Polskę, tak by dorównywała w rozwoju przodującym krajom Europy. To za jego panowania obradował Sejm Wielki (1788–1792) i ogłoszono Konstytucję 3 maja (1791 r.). Za jego też rządów Rzeczpospolita znikła z mapy Europy: jej ziemiami podzieliły się Rosja, Prusy i Austria w czasie trzech rozbiorów (1772 r., 1793 r., 1795 r.).
Elekcje pod naciskiem obcych państw
- Tak wybrano Stanisława Leszczyńskiego w 1704 r. Stały za nim wojska szwedzkie króla Karola XII, który opanował Polskę. Dążył on do detronizacji Augusta II Sasa, z którym prowadził wojnę.
- Wkroczenie do Polski wojsk rosyjskich umożliwiło obranie królem Augusta III Sasa, syna Augusta II.
- Ostatni polski monarcha wybrany podczas wolnej elekcji, Stanisław August Poniatowski, został nim na życzenie władczyni Rosji, cesarzowej Katarzyny II.