Kryzys gospodarczy w latach 1929-1933, a w krajach rolniczych trwający nawet do 1935 roku, powszechnie uważany jest za największy z dotychczasowych światowych kryzysów ekonomicznych.

Przyczyny

  • Paradoksalnie – „przegrzanie” koniunktury gospodarczej lat 20., głównie w Stanach Zjednoczonych, spowodowane gwałtownym wzrostem produkcji i spekulacją akcjami firm.
  • Nierównomierność rozwoju państw kapitalistycznych, uprzywilejowana pozycja USA przy spowolnieniu podobnych procesów we Francji, Anglii i Niemczech.
  • Zmniejszający się rynek zbytu wskutek zubożenia szerokich grup społecznych: niskie płace, bezrobocie, mechanizacja pracy.
  • Bezpośrednia przyczyna – załamanie się kursu akcji na nowojorskiej giełdzie w październiku 1929 roku. Paniczne próby pozbywania się akcji dodatkowo obniżały ich cenę.

 

Podstawowe objawy i skutki kryzysu

  • Ograniczenie produkcji przez przemysł, czyli gwałtowna recesja światowa rzędu około 36%.
  • Bankructwo wielu firm.
  • Bezrobocie sięgające często ponad 1/4 ogółu zatrudnionych.
  • Spadek cen artykułów rolnych przy relatywnie wyższych cenach towarów przemysłowych (tzw. nożyc cen), co dawało efekt w postaci pauperyzacji rolników i upadku gospodarstw rolnych.
  • Ograniczenie rozmiarów handlu światowego poprzez protekcjonizm preferujący eksport i zamykający się przed towarami obcymi w celu pobudzenia za wszelką cenę produkcji.
  • Załamanie systemów walutowych.
  • Obniżenie poczucia bezpieczeństwa, często wręcz histeria społeczna, co powodowało utratę zaufania do systemów demokratycznych i wzrost poparcia dla demagogicznych ruchów i idei – komunizmu i faszyzmu.

Rządy poszczególnych krajów, zaskoczone rozmiarami załamania gospodarczego, podejmowały próby walki z kryzysem, początkowo bardzo nieudolne. Jedną z podstawowych form walki stał się interwencjonizm państwowy, którego teoretykiem był brytyjski ekonomista John Maynard Keynes.

Stany Zjednoczone

Najbardziej oryginalne i spójne działania wyrastające z założeń interwencjonizmu podjął nowy prezydent USA, urzędujący od marca 1933 roku – Franklin Roosevelt. Zrealizował on wraz ze swoimi doradcami program tzw. New Deal (Nowego Ładu), obdarzony przez kongres specjalnymi uprawnieniami.

W ramach programu:

  • starano się przede wszystkim pobudzić konsumpcję poprzez zwiększenie siły nabywczej obywateli;
  • nałożono specjalne podatki, podwyższając ich progi;
  • zdecydowano się na deficyt budżetowy dla finansowania celów społecznych, takich jak wielkie roboty publiczne;
  • zdewaluowano dolara, co miało zachęcać do zwiększania zakupów;
  • rozszerzono uprawnienia związków zawodowych (walcząc o prawa pracownicze pobudzały popyt, pozwalały też kanalizować niezadowolenie społeczne);
  • państwo kupowało też od farmerów część ich produkcji bądź nakazywało lub zachęcało do jej ograniczenia, wypłacając premie czy odszkodowania.

Polityka ta dała efekty już w1933 roku (Roosevelt pełnił urząd prezydenta od tego roku).

Inne państwa

W innych państwach władze niszczyły kupowaną od rolników żywność aby utrzymać poziom cen (np. w Brazylii).
W celu zwiększenia eksportu i tym samym pobudzenia produkcji, nienaturalnie obniżano ceny produktów, i podwyższano z kolei ceny na rynku wewnętrznym, bądź – o ile rządy na to było stać – dotowano odpowiednie towary.

W faszystowskich Niemczech i Włoszech władze postawiły na zbrojenia, wprowadzając wielkie zamówienia na militarną produkcję z reguły energo- i pracochłonną.

Rozpoczęto, podobnie jak w USA, wielkie roboty publiczne (np. w Niemczech budowę autostrad, w Italii osuszenie bagien pontyjskich). Wprowadzono elementy planowania do gospodarki. Dążąc do samowystarczalności, stosowano niekiedy politykę nakazów i rozdzielnictwa.

W innych państwach europejskich metody walki z kryzysem wyglądały podobnie. Interwencjonizm państwowy został niejako wpisany w system kapitalistyczny. Pamięć o wielkim kryzysie, choć przygasła, jest ciągle żywa, stanowi punkt odniesienia do analizy podobnych zjawisk. Kryzys ekonomiczny lat 20. I początku lat 30. niewątpliwie uwrażliwił społeczeństwa na zjawiska społeczno-gospodarcze.

Zapamiętaj

  • 24.10.1929 i 29.10.1929 – tzw. czarny czwartek i czarny wtorek, pamiętne dni symbolizujące początek wielkiego kryzysu gospodarczego; pierwszy był dniem załamania kursu akcji, a drugi momentem ich rekordowo niskiego kursu; w ciągu kilku godzin lub dni posiadacze fortun stali się nędzarzami.
  • New Deal – tzw. Nowy Ład, najpierw program, a potem konkretne działania w celu przezwyciężenia wielkiego kryzysu w USA, podjęte przez administracje prezydenta F. D. Roosevelta.
  • John. M. Keynes – ekonomista angielski, który zrewidował podstawowe tezy dotychczasowego liberalizmu gospodarczego, negującego aktywną rolę państwa w gospodarce; Keynes zakwestionował tezę o „niewidzialnej ręce rynku”, która rzekomo sama miała regulować mechanizmy gospodarcze, postukując interwencjonizm państwowy; jego poglądy zainspirowały do aktywnych działań w celu przezwyciężenia kryzysu lat 1929-1933; jeden z twórców Międzynarodowego Funduszu walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju