Jaka była Rzeczpospolita XVIII wieku?
- Nadal szlachecka, wciąż pod silnym wpływem dumnej magnaterii, w cieniu zaś trzymająca mieszczan i chłopów, ale wiek XVIII w historii Polski to wiek wielkich zmian i prób reformy kraju. Należy wyróżnić rok 1764 – kiedy to królem został Stanisław August Poniatowski. Ta data stanowi granicę pomiędzy dawniejszą kulturą staropolską a nową formacją kulturalną, której ośrodkiem stał się dwór królewski.
- Stanisław August Poniatowski – to za jego rządów kraj zniknął z mapy Europy, to on zaplątany był w zgoła niedwuznaczny związek z carycą Katarzyną. Ale to on patronował wielkiemu ruchowi reform i rozwojowi kultury. Czasy stanisławowskie to „oświecona” prasa – np. Monitor czy Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, to rozwój teatru publicznego, praca elity intelektualnej epoki, ludzi takich jak Staszic, Kołłątaj, Krasicki. To rozwój podupadłego szkolnictwa (Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej), drukarń, czasy różnorodnych towarzystw naukowych (np. Towarzystwo Literatów), obiadów czwartkowych i wspierania artystów, takich jak Canaletto czy Bacciarelli lub Norblin. W oświeceniu powstaje pałac Na Wodzie w Łazienkach, także warszawski Belweder. Z ośrodkiem królewskim konkurują Puławy – siedziba Czartoryskich skupiająca artystów różnych dziedzin, zresztą również centrum polityczne.
- Z pewnością w Rzeczpospolitej XVIII wieku wiele się działo, i to dobrych rzeczy: na przykład w dziedzinie światopoglądów przejmowano europejski ideał tolerancji, równości ludzi, wartości nauki. Oświeceniowe ideały głosili nawet monarchowie – również Stanisław August próbował godzić swój status króla wybranego z ideą monarchii oświeconej. Nie ocalił państwa polskiego – i to w głównej mierze wpłynęło na późniejsze oceny. Ale…
Aby ogarnąć te czasy podziel oświecenie polskie na trzy dość różne okresy:
- do roku 1764 – czasy władania Sasów: Augusta II i Augusta III Mocnego, w tym wojna sukcesyjna (o panowanie Stanisława Leszczyńskiego). Czasy saskie uważane są też za ostatnią fazę baroku – trudne historycznie, prowadzące do osłabienia kraju, upadku kultury i kryzysów politycznych. W tej fazie działał Stanisław Konarski – pierwszy reformator oświaty.
- 1764-1795 od elekcji do abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Faza największych reform, rozkwitu kultury, prób ratowania ojczyzny. Prawdziwe polskie oświecenie, czyli czasy stanisławowskie, niestety zakończone trzecim rozbiorem Polski.
- 1795-1822 – ostatnia faza oświecenia – pierwsze próby ratowania kraju podczas doby napoleońskiej (Legiony polskie we Włoszech, udział Polaków w przemarszu Napoleona przez Europę, powstanie Księstwa Warszawskiego. 1812 klęska Napoleona i kongres wiedeński (1815) niweczą polskie nadzieje na długo. Powstanie Królestwo Polskie całkowicie podporządkowane Rosji, a zrywy powstańcze przypadną już romantykom. Ich ofensywę w literaturze rozpocznie w roku 1822 Adam Mickiewicz wydaniem Ballad i romansów.
Zobacz: