Rodzaje literackie
To pewne klasy utworów literackich wyróżniane ze względu na konstrukcję dzieł, tzn. sposób ujawniania się osoby mówiącej, budowę świata przedstawionego, styl.
Liryka
Najważniejsze cechy:
- Obecność podmiotu lirycznego, który przez monolog liryczny wyraża swe myśli i uczucia.
- Brak fabuły.
- Utwory liryczne najczęściej pisane są wierszem, występują w nich liczne środki stylistyczne – nie są to jednak warunki konieczne.
Podmiot liryczny — podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich emocjach, przeżyciach i poglądach. Ta fikcyjna osoba nie jest jednak tożsama z autorem, choć często wiąże się z jego doświadczeniami życiowymi. W rozpoznawaniu różnych typów podmiotu lirycznego przydatna jest np. analiza form czasowników i zaimków („ja” czy „my”? — liczba pojedyncza czy mnoga?) Ważne jest też miejsce podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji lirycznej.
Podmiot liryczny:
- Może występować w pierwszej osobie („ja” liryczne), przedstawiając swoje emocje i stany psychiczne – liryka bezpośrednia.
Przykłady: Hymn Słowackiego, Do losu Tuwima, Kołatka Herberta.
- Może nie ujawniać się, ukrywać za opisami np. krajobrazu (liryka opisowa), bezosobowymi refleksjami czy dialogiem – liryka pośrednia.
Przykłady: W Weronie Norwida, W lesie Przerwy-Tetmajera, [Snuć miłość… ] Mickiewicza.
- Niekoniecznie musi występować w liczbie pojedynczej, czasem w wierszu wypowiada się jakaś zbiorowość, „my” liryczne — liryka podmiotu zbiorowego. Przykłady: Pokolenie Baczyńskiego, Rota Konopnickiej.
- Może przypominać narratora, tj. relacjonować jakieś wydarzenia, nie oceniając ich bezpośrednio – liryka narracyjna (odmiana liryki pośredniej).
Przykłady: Ballady i romanse Broniewskiego, Piosenka o końcu świata Miłosza.
- Może ukrywać się za maską pierwszoosobowej wypowiedzi jakiejś postaci (liryka maski inaczej liryka roli).
Przykłady: Lalka Syrokomli, Tren Fortynbrasa Herberta.
Różne odmiany liryki ze względu na tematykę:
- miłosna,
- religijna,
- filozoficzno-refleksyjna,
- patriotyczna,
- agitacyjno-polityczna.
Różne odmiany liryki ze względu na kształt monologu:
- liryka bezpośrednia,
- liryka pośrednia,
- liryka podmiotu zbiorowego,
- liryka inwokacyjna,
- liryka opisowa,
- liryka sytuacyjna (występuje bohater liryczny!),
- liryka liryka maski,
- liryka liryka roli (w dwu ostatnich wypowiada się jakaś fikcyjna postać).
Ważne gatunki:
pieśń, hymn, oda, elegia, erotyk, sonet, fraszka, epigramat, tren.
Przykłady utworów lirycznych:
- Treny Jana Kochanowskiego,
- Hymn Juliusza Słowackiego,
- Przesłanie Pana Cogito Zbigniewa Herberta
- Liryka inwokacyjna
Adresat wypowiedzi jest ważniejszy od „ja” lirycznego, wyznanie ma charakter prośby, apelu, manifestu, a nawet rozkazu, przeważa funkcja impresywna języka, dominują zdania rozkazujące i wykrzyknienia, a także bezpośrednie zwroty do lirycznego „ty”.
- Liryka bezpośrednia
Największa „jawność” podmiotu lirycznego, zaimki „ja” i „mnie”, formy czasownikowe w pierwszej osobie. Również ton wypowiedzi odkrywa liryczne wyznanie. „Ja” liryczne jest w centrum wypowiedzi, świat zewnętrzny jest widziany przez subiektywną kreację podmiotu lirycznego, przeważa funkcja ekspresywna języka.
- Liryka zbiorowa
Celem wypowiedzi jest określenie sytuacji wspólnej wszystkim ludziom, skłania do uogólnień na temat ludzkiego losu czy wartości; podmiot liryczny wyrażony w liczbie mnogiej – „my”, „nam”. Wypowiedź dotyczy wspólnych doświadczeń określonej grupy – np. narodu. Podmiot liryczny utożsamia swoją postawę z poglądami grupy – np. liryka pokoleniowa (Kolumbowie).
- Podział liryki
a) ze względu na sposób obecności podmiotu lirycznego:
• pośrednia,
• bezpośrednia,
• zwrotu do adresata,
• zbiorowego wyznania; b) ze względu na tematykę:
• miłosna,
• patriotyczna,
• religijna,
• filozoficzna.
- Synkretyczne gatunki
• Sielanka (liryka + przewaga dramatu)
• Ballada (liryka + epika + dramat)
• Powieść poetycka (epika + liryka)
• Poemat dygresyjny (epika + elementy liryki w warstwie dygresyjnej)
- Struktura czasowa liryki
Jest to zawsze czas teraźniejszy, nawet jeśli treścią wiersza są wspomnienia (przeszłość) czy marzenia (przyszłość).
- Sytuacje liryczne – podział
• sytuacja monologu lirycznego – w postaci czystej
• sytuacja narracyjna (elementy dialogu bohaterów lirycznych)
- Wyznaczniki liryki
• obecność podmiotu lirycznego
• afabularność (świat uczuć, refleksji uogólnień filozoficznych)
• monolog (liryczny)
Epika
Najważniejsze cechy:
- Obecność narratora opisującego świat przedstawiony i znajdującego się na ogół poza nim.
- Obecność fabuły.
- Utwory epickie mogą mieć formę wierszowaną i prozaiczną.
Narrator – fikcyjny „opowiadacz”, pośredniczący między autorem a czytelnikiem. To on właśnie wprowadza w świat przedstawiony: fabułę, tło wydarzeń, kreacje bohaterów. Narrator może zajmować różne pozycje wobec tego świata, w różnym stopniu ujawniać się – stąd wynikają odmienne typy narracji.
- Narrator abstrakcyjny (inaczej wszechwiedzący) – jest na zewnątrz świata przedstawionego, o którym wie wszystko; przedstawia bohaterów, wprowadza wydarzenia. Narrator typowy dla powieści realistycznej. Przykłady: Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka.
- Narrator konkretny – znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, bierze udział w wydarzeniach albo z jego punktu widzenia są one pokazywane.
Rodzaje narracji:
- Autorska (trzecioosobowa) – właśnie w niej występuje narrator abstrakcyjny, mniej lub bardziej obiektywnie przedstawiający świat przedstawiony.
- Pamiętnikarska (pierwszoosobowa) – pojawiają się formy 1. osoby liczby pojedynczej („ja”) i subiektywne spojrzenie na świat przedstawiany (opowiadacz jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń!). Najłatwiej ją wskazać w różnego rodzaju tekstach wspomnieniowych.
Przykłady: Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
- Monolog wewnętrzny – przytoczenie wewnętrznej „wypowiedzi” bohatera (przybiera formę mowy niezależnej lub pozornie zależnej). Dawniej wyraźnie wydzielany; w powieściach nowszych pojawia się tendencja do zacierania granicy między monologiem wewnętrznym a relacją narratora – to pozwala pokazać rzeczywistość z punktu widzenia bohatera, ale też jego psychikę, sposób myślenia. Niekiedy przybiera kształt tzw. strumienia świadomości (np. Ulisses Joyce’a).
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
- Narracja auktorialna – opowiadacz jest ukryty, na świat przedstawiony patrzy z dystansem, nie bierze udziału w wydarzeniach.
- Narracja personalna – obraz świata przedstawionego jest taki, jaki jawi się w świadomości bohatera / bohaterów.
W narracji pierwszoosobowej mogą mieszać się ze sobą obydwa wymienione typy.
Ważne gatunki:
powieść, opowiadanie, nowela, epopeja, baśń, list, powiastka filozoficzna.
Przykłady utworów zaliczanych do epiki:
- Iliada Homera,
- Trylogia Henryka Sienkiewicza,
- Śliczna dziewczyna Marka Hłaski.
Dramat
Rodzaj literacki, w którym podstawową formą wypowiedzi są dialogi i monologi bohaterów. W utworach tego typu nie występuje nadrzędny podmiot mówiący, z którym mamy do czynienia w liryce czy epice. Świat przedstawiony jest bezpośrednio dostępny – odbiorca sam go ocenia i interpretuje, nie sugerując się subiektywną oceną narratora czy „ja” lirycznego.
Najważniejsze cechy:
- Obecność fabuły.
- Brak nadrzędnego podmiotu – wypowiadają się sami bohaterowie poprzez dialogi i monologi (tekst główny); tekst poboczny (didaskalia) – wskazówki i informacje dodawane przez autora, przeznaczone np. dla czytelnika czy aktora.
- Utwory dramatyczne są przeznaczone do realizacji scenicznej.
Narrator w dramacie — występuje bardzo rzadko i znajduje się poza światem przedstawionym (nie bierze udziału w wydarzeniach). Tak określany jest ktoś, kto relacjonuje dziejące się poza sceną wydarzenia ważne dla rozwoju akcji, kto komentuje wydarzenia. Przykłady: chór w tragedii antycznej, utwory Bertolta Brechta (np. Matka Courage), niekiedy słuchowiska radiowe.
Ważne gatunki:
- komedia, tragedia, dramat właściwy, farsa, melodramat, komedia łzawa, dramat romantyczny,
- monodram – utwór sceniczny – zazwyczaj jednoaktowy – przeznaczony dla jednego aktora. Monolog tego jedynego bohatera przypomina niekiedy formę dialogu – prowadzonego z publicznością czy jakimś wyimaginowanym partnerem. Przykłady: Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza, Biała bluzka Agnieszki Osieckiej. Taki kształt przyjmują też często sceniczne adaptacje, np. utworów lirycznych (teatr jednego aktora).
Przykłady utworów zaliczanych do dramatu
- Antygona Sofoklesa,
- Makbet Williama Szekspira,
- Śluby panieńskie Aleksandra Fredry,
- Mewa Antoniego Czechowa,
- Tango Sławomira Mrożka,
- Czwarta siostra Janusza Głowackiego.
Uwaga!
Synkretyzm – zjawisko łączenia np. cech lirycznych, epickich, dramatycznych, a także różnych odmian gatunkowych. Występował powszechnie w literaturze romantycznej; gatunkami synkretycznymi są np. ballada czy powieść poetycka. Ograniczenia klasycznego podziału na rodzaje i gatunki literackie przełamuje też często literatura współczesna.
Zobacz: