Tą nazwą określana jest właściwie cała epoka w dziejach kultury mająca swe początki w latach 60. XX wieku, trwająca w najlepsze do dziś. Tak naprawdę jej cechy nie zostały do dzisiejszego dnia zdefiniowane w sposób całkowicie ustalony – trudno bowiem wyrokować o czymś, co dzieje się bezpośrednio na naszych oczach. Sama nawet nazwa postmodernizm ma charakter roboczy – znaczy bowiem mniej więcej tyle co „ponowoczesność” albo „powspółczesność”, co samo w sobie jest dosyć dziwne. W każdym razie – podstawową różnicą między sztuką modernistyczną (pierwsza połowa XX wieku) a postmodernistyczną jest rezygnacja tej ostatniej z chęci odkrywania czegoś nowego.
Można – upraszczając niezmiernie – powiedzieć, że ta postmodernistyczna sztuka, zamiast tworzyć nowe, stara się wytwarzać nowe kombinacje tego, co już istnieje – przyświeca temu ponura świadomość, że na dobrą sprawę możliwość stworzenia czegoś naprawdę nowego we współczesnej kulturze niemal lub wcale nie istnieje.
Postmodernistyczna literatura ma więc po części charakter gry z czytelnikiem – i sięga do środków, które tę grę umożliwiają. Oto najważniejsze z nich.
- intertekstualność – utwór nawiązuje bezpośrednio lub pośrednio do innych dzieł – odsyła do nich i wykorzystuje ich treść i formę,
- zerwanie z opisem rzeczywistości – literatura jest grą wyobraźni, a nie reportażem – wcale nie trzeba więc stosować technik realistycznych,
- eklektyzm – świadome mieszanie stylów, gatunków i poetyk,
- autotematyzm – konstruowanie utworu „na oczach” odbiorcy – rozmaite wstawki autorskie dotyczące samego przebiegu powstawania utworu,
- sięganie do takich środków jak parodia, pastisz, makabryczny humor, zaawansowane teorie pozahumanistyczne,
- gra z historią – tworzenie alternatywnych biegów wydarzeń zapoczątkowanych jakimś autentycznym wydarzeniem,
- gra z historią kultury – mieszanie rzeczywistości właściwych dla różnych epok i przestrzeni.
Najważniejsi postmoderniści i ich utwory
- Thomas Pynchon – tajemniczy amerykański pisarz korzystający ze swej rozległej wiedzy w naukach ścisłych – jak wyższa matematyka, cybernetyka, termodynamika – autor m.in. V i Tęczy grawitacji – ta ostatnia to opowieść o wielkim spisku w stylu „archiwum X” – w której pełno odniesień do wymienionych wyżej dziedzin.
- Umberto Eco – włoski intelektualista, który będąc profesorem semiotyki i jednym z największych w Europie specjalistów od średniowiecza, stał się także pisarzem. Jego Imię róży znają niemal wszyscy – ten programowo postmodernistyczny utwór to dziwna i wspaniała mieszanka pracy historyczno-kulturowej, powieści sensacyjnej, traktatu alchemicznego i dzieła filozoficznego.
- John Barth – to z kolei nie tylko pisarz, ale i jeden z najbardziej błyskotliwych teoretyków postmodernizmu. Jego szkice Literatura wyczerpania i Postmodernizm – literatura odnowy to jedne z najważniejszych prac o tym zjawisku – a jednocześnie bardzo ciekawa wizja współczesnej kultury i jej ewentualnych perspektyw. Jego powieści z kolei to na przykład Sabbatical – jednoczesna parodia romansu, powieści podróżniczej i przygodowej pełna odniesień do najważniejszych utworów XIX i XX wieku oraz Bakunowy faktor – mistyfikacyjna rekonstrukcja historii stanu Maryland, w której prawda historyczna jest zręcznie splątana z kompletną fikcją.
Zobacz: