Dziady część IV – Adam Mickiewicz

Czym jest ten tekst?

Dziady część IV są wielkim romantycznym monologiem, odsłaniającym świat ducha, a ponieważ uczuciom trudno narzucić dyscyplinę, stąd też forma monologu nieskładna, poszarpana, często fragmentaryczna i bełkotliwa. Autorem tego niezwykłego monologu jest Gustaw, tragiczny kochanek Maryli, który w imię miłości gotowy jest zakwestionować cały porządek świata.

Czas, miejsce, bohater

Akcja Dziadów część IV rozgrywa się na plebanii, w noc Zaduszek, w atmosferze mroku i tajemnicy. Do domku Księdza przybywa dziwna postać. Jest to Pustelnik, swoją szkaradną powierzchownością do złudzenia przypominający upiorne widmo, które w noc dziadów nawiedziło lud zgromadzony w kaplicy. Nie jest jasne pochodzenie bohatera. Nie do końca wiadomo, czy to zjawa, duch przynależny do innego wymiaru bytu, czy też realny człowiek, z krwi i kości, którego pustelniczy tryb życia upodobnił jedynie do upiornego, szkaradnego widma. Twierdzi, że jest „tylko umarły dla świata”, ale po chwili oświadcza: „idę z daleka, nie wiem, z piekła czyli z raju…”. Ponadto przebija się sztyletem i – o dziwo! – pozostaje zdrów i cały. Towarzysząca mu aura tajemniczości, niesamowitości stanowi swoiste wprowadzenie do jego zagadkowej i tragicznej historii miłości, opowiedzianej w trakcie trzech godzin: miłości, rozpaczy i przestrogi.

Godzina miłości

Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,
I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy…

Tak mówi Gustaw, już na wstępie definiując miłość jako uczucie wnoszące w ludzkie życie niepokój i zamęt. On sam stał się ofiarą wszechogarniającej, zniewalającej namiętności. Przeżył prawdziwy pożar uczuć, doświadczył raju, a potem został zepchnięty w otchłań piekła. Ukochana odeszła, wyszła za mąż za innego. Pustelnik przywołuje cały ciąg wspomnień, analizuje każdą scenę z przeszłości: poznanie ukochanej, pierwsze spotkania, rozpoznanie boskiego uczucia, wreszcie ślub kochanki z innym, który oglądał ukradkiem przez okna pałacu. W swojej historii odnajduje elementy losów bohaterów literackich. Pyta: „Księże, a znasz ty żywot Heloisy? Znasz ogień i łzy Wertera?”.

Próbuje otrzeć się o tajemnicę śmierci, analizując to zjawisko w trzech różnych aspektach. Mówi o śmierci ciała, śmierci człowieka dla świata, czyli swoistym wyobcowaniu, i śmierci, po której nie dostąpi się łaski zbawienia. W tej ostatniej zwłaszcza odnajduje część swojego losu, co roku przecież od nowa przeżywa mękę cierpienia, nie zaznając ukojenia.

Miłości swojej nadaje również wymiar kosmiczny: sądzi, że jest ona rezultatem spełnienia się Boskiego planu. Wszak to Bóg „dusze obie łańcuchem uroku powiązał na wieki z sobą!”, stąd też kochankowie byli sobie niejako z góry przeznaczeni, połączeni magicznym łańcuchem, którego nie jest w stanie rozerwać żaden konwenans. Rozstanie z ukochaną postrzega jako naruszenie Bożych wyroków. W imię szaleńczej namiętności odrzuca wszelkie reguły ziemskiego świata, bo te z kolei zadawały gwałt przeznaczeniu, kwestionowały Boski scenariusz.

Godzina rozpaczy

Ma charakter sporu światopoglądowego. Zanim jednak do niego dojdzie, Pustelnik ujawni swoje imię. Przyzna się, że był kiedyś uczniem Księdza. Wystąpi nie tylko w charakterze porzuconego kochanka, lecz także rzecznika określonej ideologii. Ról tych oczywiście nie sposób od siebie oddzielić. To przecież niespełniona namiętność, ból, gorycz i cierpienie kształtują światopogląd Gustawa. Polemika ideowa na temat nauki i potęgi wiary ujawnia kontrast postaw przeciwników: Księdza i Gustawa. Ksiądz reprezentuje trzeźwość umysłu, zdrowy rozsądek, racjonalizm. Jego biografia jest równie tragiczna jak historia Gustawa. Stracił przecież najbliższe mu osoby: żonę i dwoje dzieci. Tożsamość losów obydwu postaci uprawnia je do wymiany poglądów. Postawa Księdza to zgoda na wszystko, co zsyła perfidny los, pokora wobec Boskich ustaleń, pokora wobec świata:

Ale cóż robić? Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!
Niechaj się dzieje według Jego świętej woli!

W dalszej części Ksiądz okazuje się prawdziwym klasykiem. Potępia obrzęd dziadów, widząc w nim przejaw zabobonu, gardzi wiarą w „duchy, upiory i czary”.

Tej ideologii Gustaw przeciwstawia tezy romantyczne. Na zakończenie zaś wykonuje niezwykle widowiskowy gest: przebija swoje serce sztyletem i żyje nadal, udowadniając tym samym byłemu nauczycielowi, że są rzeczy pozostające poza władzą rozumu, przedziwne, irracjonalne. Racjonalistyczne nauki Księdza okazują się kompletnie nieprzydatne, chybione, nie są w stanie w pełni wytłumaczyć świata. Triumf Gustawa w tym sporze jest jednak tragiczny – bo w rezultacie nie jest w stanie odmienić losu.

Godzina przestrogi

Monolog Gustawa przybiera ton bardziej refleksyjny. Obserwując rój krążących ciem, odbiera je jako znaki metafizycznej przestrzeni: to dusze zmarłych ludzi, które nie dostąpiły zbawienia. Ich taniec wokół świecy staje się dla bohatera okazją do rozważań na temat niedoskonałości ludzkiej natury i niedoskonałości świata w ogóle.

W rezultacie powraca jednak w głąb siebie, ponownie analizując uczucie, jakie zawładnęło jego życiem. Postrzega je jako coś niebiańsko-piekielnego, co pozwoliło mu doświadczyć życia w całej jego pełni. Jednakże z dramatycznych doświadczeń Gustawa rodzi się jednocześnie przestroga:

Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu.

Kto kochał naprawdę miłością wielką, szaloną, bezgraniczną, kto za życia doznał niebiańskiego szczęścia, ten musi zaczekać na szczęście wieczne, przeżywając srogie męki, doświadczając piekła samotności. Dziwić może nieco ta przestroga w zestawieniu z tym, co na temat miłości miał do powiedzenia Mickiewicz w II części Dziadów, kiedy to, przywołując widmo Zosi, udowadniał, że kto pogardzał miłością, grzeszył lekkomyślnością, ten zbawienia nie dostąpi. Gustaw wydaje się całkowitym przeciwieństwem Zosi, kochał ponad miarę, w miłości odnajdując szansę własnej tożsamości, mimo to jego droga na niebiańskie szczyty również nie jest łatwa. Czyżby osiągnięcie łaski zbawienia było w ogóle niemożliwe, a wszelkie prośby grzeszników napotykały jedynie głuche milczenie?

Czym jest miłość romantyczna?

Wśród wielu motywów, jakie przewijają się w monologu zrozpaczonego Gustawa, niewątpliwie miłość jest tematem głównym. Warunkuje ona sposób patrzenia na świat, interpretację innych doświadczeń. Staje się uczuciem totalnym: niepowodzenie w miłości oznacza tym samym klęskę w całym życiu, bo wszystkie inne sfery rzeczywistości tracą na znaczeniu, przestają funkcjonować w świadomości człowieka zakochanego.

Miłość romantyczna jest więc wielką, niszczącą namiętnością, która prowadzi bohatera do niechybnej klęski. Ogarnia serce, poraża umysł, zniewala duszę. Czyni z człowieka marionetkę, poddaną Boskiemu przeznaczeniu, nie jest więc uczuciem czysto ziemskim, ale ma także wymiar metafizyczny. Nie uznaje konwencji obyczajowych, różnic stanowych, nienawidzi instytucji małżeństwa. Odrywa od wszystkich innych spraw, jest samolubna i nic nie jest w stanie jej zastąpić. Wpycha w obłęd, nie przynosi ukojenia, każe nieustannie cierpieć. Walczy z pragnieniem śmierci, ujawnia mu swoją potęgę. Uciec się przed nią nie da, bo nie ma dokąd. Można co najwyżej błąkać się po zaświatach…

IV część Dziadów jest więc przede wszystkim poematem o miłości, którą trudno zdefiniować, bo „nie ma na nią słów…”.

Zapamiętaj!

IV część Dziadów wyrasta z lektury Nowej Heloizy Jana Jakuba Rousseau i Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego. Na powstanie tej części utworu miała również wpływ osobista tragedia miłosna. Poeta zakochał się w Maryli Wereszczakównie, która wyszła za mąż za hrabiego Puttkamera.

Nowa Heloiza to powieść epistolarna Jana Jakuba Rousseau o charakterze sentymentalnym. Składa się z listów dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux, ukazujących historię wielkiego uczucia.
Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna (w listach) Johanna Wolfganga Goethego. Kreśli dzieje wielkiej, niespełnionej miłości Wertera do Lotty, które kończy samobójstwo bohatera.

Uwaga! Scena, w której Gustaw przez okno pałacu ogląda ślub swojej ukochanej, stała się prototypem jednej ze scen w Lalce Prusa. W śnieżną noc Wokulski przez okno obserwuje bal w pałacu księcia: widzi rozbawione arystokratki, a wśród nich Izabelę Łęcką.

W związku z jakimi tematami przywołać II i IV część Dziadów?

Zagadki istnienia

Przede wszystkim w związku z tymi, które podejmują problem istnienia innego wymiaru bytu, wskrzeszają mroczne, niesamowite klimaty.

Znajdziemy je głównie w literaturze Młodej Polski, w twórczości Stanisława Wyspiańskiego. Akt II Wesela, utrzymany w konwencji fantastyczno-wizyjnej, jest świadomym nawiązaniem do obrzędu dziadów i konkretnie do utworu Mickiewicza. Mamy przecież do czynienia z widowiskiem mrocznym i posępnym, które zostaje stworzone według romantycznych wzorców. Funkcję Guślarza pełni tu Rachela, dziewczyna może nieco egzaltowana, lecz czuła na piękno poezji.

Ciemne, mistyczne klimaty odnajdujemy również w Dolinie Issy Czesława Miłosza. W przestrzeń litewskiego pejzażu wpisuje autor ludzi dziwnych, żyjących w świecie zabobonów, tajemniczych obrządków, pradawnych pieśni. Każda z postaci nosi w sobie jakąś tajemnicę, naznaczona jest stygmatem cierpienia.

Zagadkę bytu próbuje rozwikłać Miłosz również w wierszu Sens, pytając z trwogą:

A jeżeli nie ma podszewki świata
Jeżeli drozd na gałęzi nie jest wcale znakiem
Tylko drozdem na gałęzi, jeżeli dzień i noc
następują po sobie nie dbając o sens
I nie ma nic na ziemi, prócz tej ziemi?

Moralność

Lektura Dziadów otwiera również pole do rozważań na tematy etyczne. Stanowi świetny przykład konfrontacji prostego, ludowego światopoglądu moralnego – opartego na, być może naiwnym, przekonaniu o tym, że „nie ma zbrodni bez kary” – z innymi szkołami etycznymi, bliższymi współczesności, takimi jak relatywizm moralny czy maksymalizm. Tutaj należałoby przytoczyć dzieła Conrada, Camusa, Herlinga-Grudzińskiego.

Bohaterowie

IV część Dziadów stwarza z kolei okazję do porównania postawy Gustawa z postawami innych bohaterów romantycznych: Giaura, Wertera, Oniegina, Kordiana. Ciekawie mogłaby wypaść analiza porównawcza rozpaczy Gustawa, weltszmercu Wertera i na przykład chandry Oniegina. Wreszcie żaden temat dotyczący miłości nie może być zrealizowany bez nawiązania do IV części Dziadów. W literaturze polskiej chyba tylko Wokulski – bohater Lalki Prusa – dorównuje Gustawowi siłą swej namiętności.

Zobacz:

Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym

Adam Mickiewicz Dziady – pytania i odpowiedzi

Dziady Adama Mickiewicza – przegląd części

Omów treść IV części Dziadów. W jakich trzech godzinach się zawiera?

Scharakteryzuj Gustawa z IV części Dziadów jako bohatera werterycznego.