Narrator
Liryka
Podmiot liryczny – podmiot mówiący w utworze lirycznym, opowiadający o swoich emocjach, przeżyciach i poglądach. Ta fikcyjna osoba nie jest jednak tożsama z autorem, choć często wiąże się z jego doświadczeniami życiowymi. W rozpoznawaniu różnych typów podmiotu lirycznego przydatna jest np. analiza form czasowników i zaimków („ja” czy „my”? – liczba pojedyncza czy mnoga?). Ważne jest też miejsce podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji lirycznej.
Podmiot liryczny:
- Może występować w pierwszej osobie („ja” liryczne), przedstawiając swoje emocje i stany psychiczne – liryka bezpośrednia.
Przykłady: Hymn Juliusza Słowackiego, Do losu Juliana Tuwima, Kołatka Zbigniewa Herberta.
- Może nie ujawniać się, ukrywać za opisami np. krajobrazu (liryka opisowa), bezosobowymi refleksjami czy dialogiem – liryka pośrednia.
Przykłady: W Weronie Cypriana Norwida, W lesie Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Snuć miłość… Adama Mickiewicza.
- Niekoniecznie musi występować w liczbie pojedynczej, czasem w wierszu wypowiada się jakaś zbiorowość, „my” liryczne – liryka podmiotu zbiorowego.
Przykłady: Pokolenie Krzysztofa Baczyńskiego, Rota Marii Konopnickiej.
- Może przypominać narratora, tj. relacjonować jakieś wydarzenia, nie oceniając ich bezpośrednio – liryka sytuacyjna (odmiana liryki pośredniej).
Przykłady: Ballady i romanse Władysława Broniewskiego, Piosenka o końcu świata Miłosza.
- Może ukrywać się za maską pierwszoosobowej wypowiedzi jakiejś postaci (liryka maski / liryka roli).
Przykłady: Lalka Władysława Syrokomli, Tren Fortynbrasa Zbigniewa Herberta.
Epika
Narrator – fikcyjny opowiadacz, pośredniczący między autorem a czytelnikiem. To on właśnie wprowadza w świat przedstawiony: fabułę, tło wydarzeń, kreacje bohaterów. Narrator może zajmować różne pozycje wobec tego świata, w różnym stopniu ujawniać się – stąd wynikają odmienne typy narracji.
- Narrator abstrakcyjny (inaczej wszechwiedzący) – jest na zewnątrz świata przedstawionego, o którym wie wszystko; przedstawia bohaterów, wprowadza wydarzenia. Narrator typowy dla powieści realistycznej.
Przykłady: Zbrodnia i kara Dostojewskiego, Nad Niemnem Orzeszkowej, Ojciec Goriot Balzaka.
- Narrator konkretny – znajduje się wewnątrz świata przedstawionego, bierze udział w wydarzeniach albo z jego punktu widzenia są one pokazywane.
Rodzaje narracji:
- Autorska (trzecioosobowa) – właśnie w niej występuje narrator abstrakcyjny, mniej lub bardziej obiektywnie ukazujący świat przedstawiony.
- Pamiętnikarska (pierwszoosobowa) – pojawiają się formy 1. osoby liczby pojedynczej („ja”) i subiektywne spojrzenie na świat przedstawiany (opowiadacz jest świadkiem lub uczestnikiem wydarzeń!). Najłatwiej ją wskazać w różnego rodzaju tekstach wspomnieniowych, np. Pamiętnikach Paska, Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.
- Monolog wewnętrzny – przytoczenie wewnętrznej „wypowiedzi” bohatera (przybiera formę mowy niezależnej lub pozornie zależnej). Dawniej wyraźnie wydzielany; w powieściach nowszych pojawia się tendencja do zacierania granicy między monologiem wewnętrznym a relacją narratora – to pozwala pokazać rzeczywistość z punktu widzenia bohatera, ale też jego psychikę, sposób myślenia. Niekiedy przybiera kształt tzw. strumienia świadomości (np. Ulisses Joyce’a).
Przykłady:
Narracja autorska (trzecioosobowa)
Na początku lipca, gdy żar lał się z nieba, pod wieczór pewien młodzian wychynął ze swej komórki, którą odnajmował od lokatorów (…). Na schodach szczęśliwie uniknął spotkania ze swoją gospodynią (…). Zalegał gospodyni z opłatą komornego i bał się spotkania z nią. Działo się tak nie dlatego, że był tchórzliwy czy nieśmiały (…).
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
Narracja pierwszoosobowa
Przysłał do mnie król JMość pana Straszowskiego, sługę swego, z listami, prosząc solenniter [usilnie] o darowanie wydry, którą chowaną miałem, tak rozkoszną, że wolałbym był partem substancyjej [część majątku] mojej dać aniżeli onę, com ją tak kochał (…). Przeczytawszy listy zacudowałem się (…) i pytam: „Dla Boga! cóż to królowi JMości po tym?” Powiedział poseł, że bardzo król JMość żąda i prosi. Ja dopiero, że nie masz tej rzeczy u mnie, co by miała być odmowna królowi JMości. Ale mi było tak miło, jakoby mię ostrym grzebłem po gołej skórze drapał.
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
Monolog wewnętrzny
Na taką rzecz chcę się porwać, a równocześnie błahostki sprawiają, że truchleję ze strachu – pomyślał. Hmmm. Rzeczywiście… Wszystko jest w rękach człowieka i wszystko może mu uciec sprzed nosa jedynie na skutek tchórzostwa…
(monolog wewnętrzny Raskolnikowa – bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego)
Inny podział (dokonany przez Stanzela):
- Narracja auktorialna – opowiadacz jest ukryty, na świat przedstawiony patrzy z dystansem, nie bierze udziału w wydarzeniach.
Przykładami mogą być: Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Czerwone i czarne Stendhala, David Copperfield Karola Dickensa.
- Narracja personalna – obraz świata przedstawionego jest taki, jaki jawi się w świadomości bohatera/ bohaterów.
Ten typ narracji możemy bez trudu odnaleźć w utworach takich, jak na przykład: Anna Karenina Lwa Tołstoja; powieści Stefana Żeromskiego – Popioły, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie.
W narracji pierwszoosobowej mogą mieszać się ze sobą obydwa wymienione typy.
Mówi się jeszcze o:
- Narracji polifonicznej – obraz świata przedstawionego tworzony jest jednocześnie przez wypowiedzi i poglądy wielu postaci.
Twórca teorii – Michaił Bachtin – wskazał ten typ narracji jako podstawową cechę powieści Fiodora Dostojewskiego. W Zbrodni i karze funkcje narracyjne spełniają, oprócz tradycyjnego narratora auktorialnego, również Raskolnikow, Razumichin, a nawet Sonia czy Marmieładow.
Dramat
Rodzaj literacki, w którym podstawową formą wypowiedzi są dialogi i monologi bohaterów. W utworach tego typu nie występuje nadrzędny podmiot mówiący, z którym mamy do czynienia w liryce czy epice. Świat przedstawiony jest bezpośrednio dostępny – odbiorca sam go ocenia i interpretuje, nie sugerując się subiektywną oceną narratora czy „ja” lirycznego.
- Narrator w dramacie – występuje bardzo rzadko i znajduje się poza światem przedstawionym (nie bierze udziału w wydarzeniach). Tak określany jest ktoś, kto relacjonuje dziejące się poza sceną wydarzenia ważne dla rozwoju akcji, kto komentuje wydarzenia. Przykłady: chór w tragedii antycznej, utwory Bertolta Brechta (np. Matka Courage i jej dzieci), niekiedy słuchowiska radiowe.
- Monodram – utwór sceniczny – zazwyczaj jednoaktowy – przeznaczony dla jednego aktora. Monolog tego jedynego bohatera przypomina niekiedy formę dialogu – prowadzonego z publicznością czy jakimś wyimaginowanym partnerem. Przykłady: Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza, Biała bluzka Agnieszki Osieckiej. Taki kształt przyjmują też często sceniczne adaptacje, np. utworów lirycznych (teatr jednego aktora).
Uwaga!
Scharakteryzuj narrację…, co możesz powiedzieć o narratorze powyższego fragmentu tekstu?
Tego typu pytania i polecenia padają w maturalnym teście.
Znajomość typów narracji jest także przydatna przy analizowaniu prozy. Interpretując wiersze, przeważnie odpowiadamy na pytanie: kto jest podmiotem lirycznym w utworze? To klucz do całej interpretacji.
Przykłady narracji
Narracja pierwszoosobowa
Przysłał do mnie król JMość pana Straszowskiego, sługę swego, z listami, prosząc solenniter [usilnie] o darowanie wydry, którą chowaną miałem, tak rozkoszną, że wolałbym był partem substancyjej [część majątku] mojej dać aniżeli onę, com ją tak kochał (…). Przeczytawszy listy zacudowałem się (…) i pytam: „Dla Boga! cóż to królowi JMości po tym?” Powiedział poseł, że bardzo król JMość żąda i prosi. Ja dopiero, że nie masz tej rzeczy u mnie, co by miała być odmowna królowi JMości. Ale mi było tak miło, jakoby mię ostrym grzebłem po gołej skórze drapał.
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki
Przykład monologu wewnętrznego
Na taką rzecz chcę się porwać, a równocześnie błahostki sprawiają, że truchleję ze strachu – pomyślał. Hmmm. Rzeczywiście… Wszystko jest w rękach człowieka i wszystko może mu uciec sprzed nosa jedynie na skutek tchórzostwa…
(monolog wewnętrzny Raskolnikowa – bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego)
Narracja autorska (trzecioosobowa)
Na początku lipca, gdy żar lał się z nieba, pod wieczór pewien młodzian wychynął ze swej komórki, którą odnajmował od lokatorów (…). Na schodach szczęśliwie uniknął spotkania ze swoją gospodynią (…). Zalegał gospodyni z opłatą komornego i bał się spotkania z nią.
Działo się tak nie dlatego, że był tchórzliwy czy nieśmiały (…).
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
Zobacz: