Rycerz

Ukształtowanie się tego wzorca osobowego miało nierozerwalny związek z brutalnością średniowiecznego świata, z bezustannymi próbami zdobycia jak największej władzy, z najazdami plemion barbarzyńskich i z wojnami. Jeżeli człowiek nie był wystarczająco silny, odważny i waleczny, to miał małe szanse na przeżycie. Trzeba było kochać przede wszystkim Boga i ojczyznę, a honor też powinien stać na pierwszym miejscu! No, i oczywiście kobiety. „Bić się i kochać” – jak głosiło jedno z haseł obowiązujących rycerza.

Rycerz w średniowiecznej Europie był prawdziwym bohaterem kultury. W etosie rycerskim (etos – wartości, obyczaje, normy, wzory postępowania, które współtworzą styl życia oraz charakter danej grupy ludzi i decydują o jej odrębności; greckie słowo etos to tyle co „obyczaj”) znajdziemy zarówno cechy szlachetne, zasługujące na jak największy szacunek, jak i cechy, które współcześ­nie wydają się jedynie godne potępienia, chociaż w wiekach średnich uchodziły za godne podziwu.

 

Geneza tego typu bohatera

Kształtowanie się wzorca osobowego w średniowieczu trwało dosyć długo, jednakże literacko wywodzi się on z dwóch cyklów opowieści. Pierwszy, i w zasadzie ważniejszy, to cykl związany z dworem króla Karola Wielkiego i chansons de geste. Do tego nurtu należy właśnie Pieśń o Rolandzie, gdzie główny bohater jest żywą ilustracją etosu. Drugi, mający cechy romansu rycerskiego, to cykl arturiański z jego opowieściami o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Z niego wywodzą się Dzieje Tristana i Izoldy. W średniowiecznej literaturze polskiej nie znajdziemy wielu realizacji tego typu bohatera. Jedynie w kronikach z okresu przeczytać możemy o rycerstwie, jednak tam raczej opisani są władcy i królowie. Dopiero polski sarmatyzm rozwinął model rycerza sarmackiego np. w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska czy w Transakcji wojny chocimskiej Wac­ława Potockiego.

 

Rycerz w literaturze

  • Roland (Pieśń o Rolandzie) – jeden z dwunastu parów Karola Wielkiego i zarazem jego siostrzeniec, sławny dzięki swoim czynom rycerz. Właściciel świętego miecza (Durendala) i cudownego rogu (Olifanta), na którego dźwięk zawsze przybywała odsiecz. Dzieje Rolanda, przynajmniej te opisane w poemacie, oddanego sprawie, bardzo religijnego, dumnego, stały się najważniejszym literackim opisem idealnego rycerza.
  • Tristan {Dzieje Tristana i Izoldy) – siostrzeniec króla Kornwalii Marka, wychowany i wykształcony w rycerskim rzemiośle przez giermka Gorwenala, był wzorem wszelkich cnót. Ulubieniec króla, dokonywał wielkich czynów. Przez pomyłkę wypił wraz z przeznaczoną Markowi Izoldą miłosny napój, który skazywał go na wieczne uczucie do królewskiej żony. Po wielu perypetiach i aktach zdrady, chcąc dochować wierności swemu rycerskiemu przeznaczeniu, wyjechał do Bretanii, gdzie umarł. Po śmierci obojga kochanków, których pochowano w jednym kościele, z grobu Tristana wyrósł głóg, który oplótł mogiłę Izoldy. W ten sposób ich miłość przetrwała śmierć. W historii Tristana wartości obecne w etosie rycerskim znalazły się w konflikcie z inną potęgą kształtującą ludzkie życie: miłością.
  • Lancelot – uważany za najdzielniejszego spośród rycerzy Okrągłego Stołu, ideał rycerza średniowiecznego. Nieszczęśliwie zakochany w żonie swojego władcy, Ginewrze. Dla niej dokonał wielu bohaterskich czynów, później został wypędzony przez króla i walczył przeciwko niemu.
  • Zawisza Czarny – postać historyczna, obecna również w legendzie literackiej. Uznawany za najmężniejszego wojownika ówczesnej Europy. Rycerz idealny, stoczył olbrzymią ilość bitew w obronie wiary i ojczyzny.
  • Don Kichot – wielbiciel romansów rycerskich, przez które popadł w stan obłędu i zaczął wierzyć, że sam jest błędnym rycerzem, powołanym do walki ze złem i niesprawiedliwością świata. Przygody, które mu się przydarzyły, zamiast sławy i chwały przysporzyły mu tylko wrogów i nieszczęść.

Don Kichot Cervantesa

  • Konrad Wallenrod – jego postać jest przykładem romantycznych problemów z etosem rycerskim. Czy wybrać dobro ojczyzny i w związku z tym zdradę, czy dochować wierności zasadom i tym samym dopuścić do zguby ojczyzny. Romantycy widzieli wartości wyższe niż honor.

Konrad Wallenrod – Adam Mickiewicz

  • Zbyszko z Bogdańca – jeden z głównych bohaterów Sienkiewiczowskich Krzyżaków. Młody rycerz zakochał się w dwórce księżnej Anny Mazowieckiej Danusi Jurandównie, ślubując jej służbę rycerską. Po porwaniu panny przez Krzyżaków dokonał wielu rycerskich czynów by ją odzyskać. W młodości w gorącej wodzie kąpany, dla spełnienia obietnicy danej ukochanej porwał się na posła krzyżackiego, by zdobyć pawie pióra z jego hełmu. Późniejszy bohater wielu bitew, m.in. bitwy pod Grunwaldem.
  • Jurand ze Spychowa – ojciec Danuśki, ukochanej Zbyszka, zaciekły wróg zakonu krzyżackiego, mężny i okrutny. Po porwaniu córki udał się samotnie na ziemie krzyżackie, aby ją odzyskać, jednak został oszukany przez zakon: wykłuto mu oczy, obcięto język i prawą dłoń i bezbronnego wypuszczono na wolność. Cudem odratowany, z butnego i popędliwego rycerza zmienił się w pobożnego i miłosiernego starca. Przykład rycerza tragicznego.

Krzyżacy Sienkiewicza jako powieść historyczna

  • Jan Skrzetuski – rycerz idealny, zawsze gotów przedłożyć obowiązek wobec ojczyzny nad szczęście własne. Waleczny, prawy, uczciwy i bardzo odważny – ośmielił się przeciwstawić Bohdanowi Chmielnickiemu, będąc jego więźniem. Zakochany w Helenie Kurcewiczównie, rywalizował z Kozakiem Bohunem o jej względy. Zdolny do największych poświęceń – wydostał się oblężonego Zbaraża przez obóz kozacko-tatarski – dla dobra swojego kraju. „Jezus Chrystus w postaci pułkownika jazdy” – tak go kiedyś określił Bolesław Prus.

Ogniem i mieczem – Henryk Sienkiewicz

  • Longinus Podbipięta – rycerz olbrzymiego wzrostu, o niezwykłej sile. Zwany polskim Don Kichotem ze względu na swoją poczciwość. Obiekt bezustannych złośliwości Onufrego Zagłoby, zginął śmiercią tragiczną w trakcie próby przedarcia się przez obóz wroga w celu sprowadzenia odsieczy. Przebity dziesiątkami strzał wroga – to aluzja do śmierci św. Sebastiana – zdołał jeszcze zabić wielu przeciwników. Z postaci komicznej przeistoczył się w rycerza – męczennika.
  • Andrzej Kmicic vel Babinicz – bohater dynamiczny, o bardzo rozbuchanym temperamencie, porywczy, skory do bijatyk i potyczek. Postać przechodząca głęboką metamorfozę: po złożeniu przysięgi wierności Januszowi Radziwiłłowi został przez niego wykorzystany i zmuszony do zdrady ojczyzny. Po spotkaniu drugiego z Radziwiłłów, Bogusława, dowiedziawszy się o prawdziwych planach obu braci, postanowił złamać złożoną hetmanowi litewskiemu przysięgę i pod przybranym nazwiskiem walczył dla dobra Rzeczypospolitej. Wsławił się wieloma bohaterskimi czynami: m.in. wysadził kolubrynę pod Częstochową, a nieopodal Żywca uratował życie królowi Janowi Kazimierzowi. Typ bohatera odkupującego swoje przewinienia w walce przeciwko zdrajcom.

Potop – Henryk Sienkiewicz

  • Michał Wołodyjowski – Mały Rycerz zwany również pierwszą szablą Rzeczypospolitej. Jego niepozorny wygląd nieraz zwiódł przeciwników. Bohaterski, oddany ojczyźnie jak mało kto, prezentuje postawę już nie tyle rycerza, co żołnierza, posłusznego i oddanego sprawie narodowej. Jednak honor nie pozwolił mu pogodzić się z decyzją o odejściu z twierdzy w Kamieńcu Podolskim. Wraz ze swoim przyjacielem, Ketlingiem – Hasslinigiem of Elgin, Szkotem w służbie polskiej – pozostał w opustoszałej twierdzy i podpalił prochy. Scena jego pogrzebu to przykład typowej dla Sienkiewicza heroizacji.

Jakich wydarzeń dotyczy akcja Pana Wołodyjowskiego Henryka Sienkiewicza

 

Ewolucja bohatera

Na przestrzeni epok rozwinęły się dwa sposoby przedstawiania postawy rycerskiej: na serio i parodystycznie.

Rycerz serio:

  • Model postawy rozwinął się w średniowieczu.
  • Rycerz sarmacki: typowo polski; typ idealnego przywódcy – żołnierza znaleźć możemy w Transakcji wojny Chocimskiej Wacława Potockiego w postaci Jana Karola Chodkiewicza, natomiast codzienność rycerza – żołnierza pokazał nam Jan Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach.
  • Rycerz romantyczny: w tym okresie rozwinął się specyficzny model wojownika o wolność narodu (Ivanhoe z powieści Waltera Scotta), przeklętego buntownika i mściciela, bardzo skomplikowanego bohatera narodowego, takiego jakim był np. Konrad Wallenrod.
  • Rycerz Sienkiewicza: w tym okresie zapotrzebowanie na jakiś pozytywny wzorzec osobowy, mający działać „ku pokrzepieniu serc”, spowodowany niewolą narodową, wytworzyło model bohatera walczącego i zazwyczaj zwyciężającego ku chwale ojczyzny.
  • Rycerz w kulturze popularnej (XX wiek): nawiązania do postaci rycerza występują głównie w literaturze fantasy, np. Geralt z sagi o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego czy w Trylogii Tolkienowskiej – chociażby Aragorn czy Boromir. Jednakże te kontynuacje odnoszą się głównie do opowieści arturiańskich z zawartą w nich magią i tajemniczością. Pewne cechy etosu rycerskiego znaleźć można również w literaturze wojennej, np. w Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego.

Rycerz parodystycznie:

  • Można wspomnieć również o Józefie Papkinie z Zemsty Aleksandra Fredry, z tym że ów Papkin jest raczej kompromitacją pewnych cech postawy rycerskiej, nawiązuje do znanego w literaturze żołnierza – samochwały (przypomnij sobie Zagłobę z tekstów Sienkiewicza).
  • Do tej kategorii zaliczyć można również Longinusa Podbipiętę z Trylogii Sienkiewicza, jednakże śmierć tego bohatera czyni z niego kogoś wyjątkowego.
  • Kolejnym przykładem jest Józef Szejk z Przygód dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej Jaroslava Haška. Bohater tej powieści ilustruje dwudziestowieczną degradację mitu rycerskiego. Okazuje się, że wojownik XX wieku jest raczej podobny do Sancho Pansy z opowieści o Don Kichocie niż do Rolanda czy Jana Skrzetuskiego.

 

Profil psychologiczny rycerza

  • Szlachetnie urodzony.
  • Otrzymał dobre wychowanie: ćwiczył się w sztuce walki, manierach, muzyce.
  • Gdy osiągnął wiek dojrzały wstąpił na służbę do wielkiego pana.
  • Całe życie dzielnie służył swojemu władcy.
  • Wychowany w wierze chrześcijańskiej pozostał jej wierny do końca.
  • Stoczył wiele pojedynków i uczestniczył w wielu bitwach.
  • Mógł się zakochać, lecz nie było to konieczne.
  • Zginął śmiercią męczeńską walcząc w obronie wiary i ojczyzny.

 

Charakterystyka rycerza jako bohatera literackiego

  • Lojalność
    Tristan, żeby dochować lojalności swemu władcy, królowi Markowi, wyjeżdża z Kornwalii do Bretanii, zostawiając swoją ukochaną.
  • Męstwo, odwaga
    W zasadzie każdy bohater historyczny czy literacki, realizujący wzorzec rycerza, musiał mieć te cechy.
  • Wiara
    Ideałem każdego średniowiecznego rycerza było walczyć i zginąć za wiarę; często mówiono o rycerzu walczącym z poganami: miles Dei, co oznaczało: żołnierz Boga.
  • Galanteria wobec kobiet
    Zbyszko z Bogdańca staje do walki z zalotnikami Jagienki, domagając się od nich uznania Danuśki za najpiękniejszą na świecie.
    Rycerz musiał odnosić się z szacunkiem do płci przeciwnej, zresztą rycerskość jako określenie pewnego zespołu zachowań na stałe już weszło do słownika języka polskiego.
  • Honor
    Roland w momencie zasadzki unosi się honorem i nie wzywa wojsk Karola Wielkiego na pomoc.
  • Hojność i miłosierdzie
    Każdy rycerz był zobowiązany do przestrzegania tych dwóch zasad etosu.
  • Wielkoduszność
    Tristan po walce i zabiciu Morhołta, pomimo iż ten walczył zatrutym mieczem, wzywa jego kamratów, by pochowali go godnie, gdyż walczył dobrze.
  • Uczciwość w walce
    W bitwie między Anglią a Francją z 1389 roku, rycerstwo tej pierwszej zmogły głód i dyzenteria. „Idą tedy więc leczyć się do Francuzów, po czym wracają i bitwa toczy się dalej”.
  • Biegłość w rzemiośle wojskowym
    Tristan po osiągnięciu wieku lat siedmiu został oddany pod opiekę giermka Gorwenala, by ten nauczył go sztuki rycerskiej.
  • Wykwintne maniery, zasady savoir-vivre’u
    Zasady dobrego wychowania były wpajane każdemu przyszłemu rycerzowi na równi z zasadami walki.
  • Dbałość o sprzęt i konia
    Roland, zanim umarł, położył się na swoim mieczu, aby nie oddać go wrogowi.
  • Walka w obronie wiary
    Wojny krzyżowe; Roland walczący z pogańskim wrogiem; miles Dei (rycerz Boga); ideałem było zginąć w walce za wiarę.
  • Walka do samego końca
    Wedle legendy Zawisza Czarny zginął dopiero wtedy, kiedy rzeka, nad którą toczyła się walka, spłynęła krwią.
  • Szlachetne urodzenie
    Wprawdzie można było zostać pasowanym na rycerza za wybitne osiągnięcia w walce, jednakże dobre urodzenie automatycznie czyniło mężczyznę rycerzem.
  • Dobry wygląd
    W każdym utworze, opisującym rycerstwo, bohater odznaczał się wyjątkową urodą, niezrównaną siłą, olbrzymią postawą etc.

Do jakich tematów może przydać się postać rycerza?

  • Motyw rycerza: serio i parodystycznie.
  • Wojownik, rycerz, żołnierz: różne obrazy człowieka walki.
  • Człowiek w sytuacji wyboru (np. Tristan czy Konrad Wallenrod).
  • Literatura i film: próba porównania (np. Trylogia Sienkiewicza i ekranizacje Jerzego Hoffmana).
  • Etos rycerski w literaturze i innych tekstach kultury.
  • Od Hektora do Rambo: przemiany motywu wojownika w literaturze i innych dziedzinach sztuki.

Zobacz:

Rycerz – literacki bohater

Etos rycerski w wiekach średnich i epokach późniejszych

Odwołując się do zwrotu „polegać jak na Zawiszy”, zastanów się, na czym polegał etos rycerski?