Rycerz

Ukształtowanie się tego wzorca osobowego miało nierozerwalny związek z brutalnością średniowiecznego świata, z bezustannymi próbami zdobycia jak największej władzy, z najazdami plemion barbarzyńskich i z wojnami. Jeżeli człowiek nie był wystarczająco silny, odważny i waleczny, to miał małe szanse na przeżycie. Trzeba było kochać przede wszystkim Boga i ojczyznę, a honor też powinien stać na pierwszym miejscu! No, i oczywiście kobiety. „Bić się i kochać” – jak głosiło jedno z haseł obowiązujących rycerza.

Rycerz w średniowiecznej Europie był prawdziwym bohaterem kultury. W etosie rycerskim (etos – wartości, obyczaje, normy, wzory postępowania, które współtworzą styl życia oraz charakter danej grupy ludzi i decydują o jej odrębności; greckie słowo etos to tyle co „obyczaj”) znajdziemy zarówno cechy szlachetne, zasługujące na jak największy szacunek, jak i cechy, które współcześ­nie wydają się jedynie godne potępienia, chociaż w wiekach średnich uchodziły za godne podziwu.

 

Geneza tego typu bohatera

Kształtowanie się wzorca osobowego w średniowieczu trwało dosyć długo, jednakże literacko wywodzi się on z dwóch cyklów opowieści. Pierwszy, i w zasadzie ważniejszy, to cykl związany z dworem króla Karola Wielkiego i chansons de geste. Do tego nurtu należy właśnie Pieśń o Rolandzie, gdzie główny bohater jest żywą ilustracją etosu. Drugi, mający cechy romansu rycerskiego, to cykl arturiański z jego opowieściami o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu. Z niego wywodzą się Dzieje Tristana i Izoldy. W średniowiecznej literaturze polskiej nie znajdziemy wielu realizacji tego typu bohatera. Jedynie w kronikach z okresu przeczytać możemy o rycerstwie, jednak tam raczej opisani są władcy i królowie. Dopiero polski sarmatyzm rozwinął model rycerza sarmackiego np. w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska czy w Transakcji wojny chocimskiej Wac­ława Potockiego.

 

Rycerz w literaturze

  • Roland (Pieśń o Rolandzie) – jeden z dwunastu parów Karola Wielkiego i zarazem jego siostrzeniec, sławny dzięki swoim czynom rycerz. Właściciel świętego miecza (Durendala) i cudownego rogu (Olifanta), na którego dźwięk zawsze przybywała odsiecz. Dzieje Rolanda, przynajmniej te opisane w poemacie, oddanego sprawie, bardzo religijnego, dumnego, stały się najważniejszym literackim opisem idealnego rycerza.
  • Tristan {Dzieje Tristana i Izoldy) – siostrzeniec króla Kornwalii Marka, wychowany i wykształcony w rycerskim rzemiośle przez giermka Gorwenala, był wzorem wszelkich cnót. Ulubieniec króla, dokonywał wielkich czynów. Przez pomyłkę wypił wraz z przeznaczoną Markowi Izoldą miłosny napój, który skazywał go na wieczne uczucie do królewskiej żony. Po wielu perypetiach i aktach zdrady, chcąc dochować wierności swemu rycerskiemu przeznaczeniu, wyjechał do Bretanii, gdzie umarł. Po śmierci obojga kochanków, których pochowano w jednym kościele, z grobu Tristana wyrósł głóg, który oplótł mogiłę Izoldy. W ten sposób ich miłość przetrwała śmierć. W historii Tristana wartości obecne w etosie rycerskim znalazły się w konflikcie z inną potęgą kształtującą ludzkie życie: miłością.
  • Lancelot – uważany za najdzielniejszego spośród rycerzy Okrągłego Stołu, ideał rycerza średniowiecznego. Nieszczęśliwie zakochany w żonie swojego władcy, Ginewrze. Dla niej dokonał wielu bohaterskich czynów, później został wypędzony przez króla i walczył przeciwko niemu.
  • Zawisza Czarny – postać historyczna, obecna również w legendzie literackiej. Uznawany za najmężniejszego wojownika ówczesnej Europy. Rycerz idealny, stoczył olbrzymią ilość bitew w obronie wiary i ojczyzny.
  • Don Kichot – wielbiciel romansów rycerskich, przez które popadł w stan obłędu i zaczął wierzyć, że sam jest błędnym rycerzem, powołanym do walki ze złem i niesprawiedliwością świata. Przygody, które mu się przydarzyły, zamiast sławy i chwały przysporzyły mu tylko wrogów i nieszczęść.

  • Konrad Wallenrod – jego postać jest przykładem romantycznych problemów z etosem rycerskim. Czy wybrać dobro ojczyzny i w związku z tym zdradę, czy dochować wierności zasadom i tym samym dopuścić do zguby ojczyzny. Romantycy widzieli wartości wyższe niż honor.

  • Zbyszko z Bogdańca – jeden z głównych bohaterów Sienkiewiczowskich Krzyżaków. Młody rycerz zakochał się w dwórce księżnej Anny Mazowieckiej Danusi Jurandównie, ślubując jej służbę rycerską. Po porwaniu panny przez Krzyżaków dokonał wielu rycerskich czynów by ją odzyskać. W młodości w gorącej wodzie kąpany, dla spełnienia obietnicy danej ukochanej porwał się na posła krzyżackiego, by zdobyć pawie pióra z jego hełmu. Późniejszy bohater wielu bitew, m.in. bitwy pod Grunwaldem.
  • Jurand ze Spychowa – ojciec Danuśki, ukochanej Zbyszka, zaciekły wróg zakonu krzyżackiego, mężny i okrutny. Po porwaniu córki udał się samotnie na ziemie krzyżackie, aby ją odzyskać, jednak został oszukany przez zakon: wykłuto mu oczy, obcięto język i prawą dłoń i bezbronnego wypuszczono na wolność. Cudem odratowany, z butnego i popędliwego rycerza zmienił się w pobożnego i miłosiernego starca. Przykład rycerza tragicznego.

  • Jan Skrzetuski – rycerz idealny, zawsze gotów przedłożyć obowiązek wobec ojczyzny nad szczęście własne. Waleczny, prawy, uczciwy i bardzo odważny – ośmielił się przeciwstawić Bohdanowi Chmielnickiemu, będąc jego więźniem. Zakochany w Helenie Kurcewiczównie, rywalizował z Kozakiem Bohunem o jej względy. Zdolny do największych poświęceń – wydostał się oblężonego Zbaraża przez obóz kozacko-tatarski – dla dobra swojego kraju. „Jezus Chrystus w postaci pułkownika jazdy” – tak go kiedyś określił Bolesław Prus.

  • Longinus Podbipięta – rycerz olbrzymiego wzrostu, o niezwykłej sile. Zwany polskim Don Kichotem ze względu na swoją poczciwość. Obiekt bezustannych złośliwości Onufrego Zagłoby, zginął śmiercią tragiczną w trakcie próby przedarcia się przez obóz wroga w celu sprowadzenia odsieczy. Przebity dziesiątkami strzał wroga – to aluzja do śmierci św. Sebastiana – zdołał jeszcze zabić wielu przeciwników. Z postaci komicznej przeistoczył się w rycerza – męczennika.
  • Andrzej Kmicic vel Babinicz – bohater dynamiczny, o bardzo rozbuchanym temperamencie, porywczy, skory do bijatyk i potyczek. Postać przechodząca głęboką metamorfozę: po złożeniu przysięgi wierności Januszowi Radziwiłłowi został przez niego wykorzystany i zmuszony do zdrady ojczyzny. Po spotkaniu drugiego z Radziwiłłów, Bogusława, dowiedziawszy się o prawdziwych planach obu braci, postanowił złamać złożoną hetmanowi litewskiemu przysięgę i pod przybranym nazwiskiem walczył dla dobra Rzeczypospolitej. Wsławił się wieloma bohaterskimi czynami: m.in. wysadził kolubrynę pod Częstochową, a nieopodal Żywca uratował życie królowi Janowi Kazimierzowi. Typ bohatera odkupującego swoje przewinienia w walce przeciwko zdrajcom.

  • Michał Wołodyjowski – Mały Rycerz zwany również pierwszą szablą Rzeczypospolitej. Jego niepozorny wygląd nieraz zwiódł przeciwników. Bohaterski, oddany ojczyźnie jak mało kto, prezentuje postawę już nie tyle rycerza, co żołnierza, posłusznego i oddanego sprawie narodowej. Jednak honor nie pozwolił mu pogodzić się z decyzją o odejściu z twierdzy w Kamieńcu Podolskim. Wraz ze swoim przyjacielem, Ketlingiem – Hasslinigiem of Elgin, Szkotem w służbie polskiej – pozostał w opustoszałej twierdzy i podpalił prochy. Scena jego pogrzebu to przykład typowej dla Sienkiewicza heroizacji.

 

Ewolucja bohatera

Na przestrzeni epok rozwinęły się dwa sposoby przedstawiania postawy rycerskiej: na serio i parodystycznie.

Rycerz serio:

  • Model postawy rozwinął się w średniowieczu.
  • Rycerz sarmacki: typowo polski; typ idealnego przywódcy – żołnierza znaleźć możemy w Transakcji wojny Chocimskiej Wacława Potockiego w postaci Jana Karola Chodkiewicza, natomiast codzienność rycerza – żołnierza pokazał nam Jan Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach.
  • Rycerz romantyczny: w tym okresie rozwinął się specyficzny model wojownika o wolność narodu (Ivanhoe z powieści Waltera Scotta), przeklętego buntownika i mściciela, bardzo skomplikowanego bohatera narodowego, takiego jakim był np. Konrad Wallenrod.
  • Rycerz Sienkiewicza: w tym okresie zapotrzebowanie na jakiś pozytywny wzorzec osobowy, mający działać „ku pokrzepieniu serc”, spowodowany niewolą narodową, wytworzyło model bohatera walczącego i zazwyczaj zwyciężającego ku chwale ojczyzny.
  • Rycerz w kulturze popularnej (XX wiek): nawiązania do postaci rycerza występują głównie w literaturze fantasy, np. Geralt z sagi o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego czy w Trylogii Tolkienowskiej – chociażby Aragorn czy Boromir. Jednakże te kontynuacje odnoszą się głównie do opowieści arturiańskich z zawartą w nich magią i tajemniczością. Pewne cechy etosu rycerskiego znaleźć można również w literaturze wojennej, np. w Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego.

Rycerz parodystycznie:

  • Można wspomnieć również o Józefie Papkinie z Zemsty Aleksandra Fredry, z tym że ów Papkin jest raczej kompromitacją pewnych cech postawy rycerskiej, nawiązuje do znanego w literaturze żołnierza – samochwały (przypomnij sobie Zagłobę z tekstów Sienkiewicza).
  • Do tej kategorii zaliczyć można również Longinusa Podbipiętę z Trylogii Sienkiewicza, jednakże śmierć tego bohatera czyni z niego kogoś wyjątkowego.
  • Kolejnym przykładem jest Józef Szejk z Przygód dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej Jaroslava Haška. Bohater tej powieści ilustruje dwudziestowieczną degradację mitu rycerskiego. Okazuje się, że wojownik XX wieku jest raczej podobny do Sancho Pansy z opowieści o Don Kichocie niż do Rolanda czy Jana Skrzetuskiego.

 

Profil psychologiczny rycerza

  • Szlachetnie urodzony.
  • Otrzymał dobre wychowanie: ćwiczył się w sztuce walki, manierach, muzyce.
  • Gdy osiągnął wiek dojrzały wstąpił na służbę do wielkiego pana.
  • Całe życie dzielnie służył swojemu władcy.
  • Wychowany w wierze chrześcijańskiej pozostał jej wierny do końca.
  • Stoczył wiele pojedynków i uczestniczył w wielu bitwach.
  • Mógł się zakochać, lecz nie było to konieczne.
  • Zginął śmiercią męczeńską walcząc w obronie wiary i ojczyzny.

 

Charakterystyka rycerza jako bohatera literackiego

  • Lojalność
    Tristan, żeby dochować lojalności swemu władcy, królowi Markowi, wyjeżdża z Kornwalii do Bretanii, zostawiając swoją ukochaną.
  • Męstwo, odwaga
    W zasadzie każdy bohater historyczny czy literacki, realizujący wzorzec rycerza, musiał mieć te cechy.
  • Wiara
    Ideałem każdego średniowiecznego rycerza było walczyć i zginąć za wiarę; często mówiono o rycerzu walczącym z poganami: miles Dei, co oznaczało: żołnierz Boga.
  • Galanteria wobec kobiet
    Zbyszko z Bogdańca staje do walki z zalotnikami Jagienki, domagając się od nich uznania Danuśki za najpiękniejszą na świecie.
    Rycerz musiał odnosić się z szacunkiem do płci przeciwnej, zresztą rycerskość jako określenie pewnego zespołu zachowań na stałe już weszło do słownika języka polskiego.
  • Honor
    Roland w momencie zasadzki unosi się honorem i nie wzywa wojsk Karola Wielkiego na pomoc.
  • Hojność i miłosierdzie
    Każdy rycerz był zobowiązany do przestrzegania tych dwóch zasad etosu.
  • Wielkoduszność
    Tristan po walce i zabiciu Morhołta, pomimo iż ten walczył zatrutym mieczem, wzywa jego kamratów, by pochowali go godnie, gdyż walczył dobrze.
  • Uczciwość w walce
    W bitwie między Anglią a Francją z 1389 roku, rycerstwo tej pierwszej zmogły głód i dyzenteria. „Idą tedy więc leczyć się do Francuzów, po czym wracają i bitwa toczy się dalej”.
  • Biegłość w rzemiośle wojskowym
    Tristan po osiągnięciu wieku lat siedmiu został oddany pod opiekę giermka Gorwenala, by ten nauczył go sztuki rycerskiej.
  • Wykwintne maniery, zasady savoir-vivre’u
    Zasady dobrego wychowania były wpajane każdemu przyszłemu rycerzowi na równi z zasadami walki.
  • Dbałość o sprzęt i konia
    Roland, zanim umarł, położył się na swoim mieczu, aby nie oddać go wrogowi.
  • Walka w obronie wiary
    Wojny krzyżowe; Roland walczący z pogańskim wrogiem; miles Dei (rycerz Boga); ideałem było zginąć w walce za wiarę.
  • Walka do samego końca
    Wedle legendy Zawisza Czarny zginął dopiero wtedy, kiedy rzeka, nad którą toczyła się walka, spłynęła krwią.
  • Szlachetne urodzenie
    Wprawdzie można było zostać pasowanym na rycerza za wybitne osiągnięcia w walce, jednakże dobre urodzenie automatycznie czyniło mężczyznę rycerzem.
  • Dobry wygląd
    W każdym utworze, opisującym rycerstwo, bohater odznaczał się wyjątkową urodą, niezrównaną siłą, olbrzymią postawą etc.

Do jakich tematów może przydać się postać rycerza?

  • Motyw rycerza: serio i parodystycznie.
  • Wojownik, rycerz, żołnierz: różne obrazy człowieka walki.
  • Człowiek w sytuacji wyboru (np. Tristan czy Konrad Wallenrod).
  • Literatura i film: próba porównania (np. Trylogia Sienkiewicza i ekranizacje Jerzego Hoffmana).
  • Etos rycerski w literaturze i innych tekstach kultury.
  • Od Hektora do Rambo: przemiany motywu wojownika w literaturze i innych dziedzinach sztuki.

Zobacz: