To oczywiście ogromna wiedza o całej historii literatury. Na maturze musisz umieć patrzeć na historię kultury nie tylko poprzez konkretne teksty i epoki, ale także przekrojowo – właśnie poprzez toposy i motywy.

Motyw

W znaczeniu, które na poziomie rozszerzonym powinniście znać, motyw to trochę co innego niż to, co zwykle kryje się pod pojęciem motywy literackiego. Mianowicie – przywykliście do tego, by na motywy literackie patrzeć poprzez pryzmat “wielkich tematów” – jak miłość czy śmierć. Tymczasem tzw. “motyw obiegowy” w ścisłym znaczeniu teoretycznoliterackim to coś bardziej szczegółowego. Dotyczy dość konkretnych schematów realizacyjnych – na przykład “motyw śmierci świętego”, “motyw cudownego ozdrowienia”, “motyw miłosnego napoju”. W tym bardziej fachowym ujęciu motyw obiegowy to sytuacja lub wydarzenie występujące w wielu tekstach kultury (także w różnych epokach) w dość zbliżonej postaci – na zasadzie pewnego schematu. Motyw obiegowy nie musi funkcjonować w całej historii kultury, może być charakterystyczny dla jakiejś epoki lub stylu literackiego.

Topos

To pojęcie wprowadzone na dobre do teorii i historii literatury przez wielkiego badacza – Edwarda Curtiusa. Z grubsza odpowiada ono typowemu rozumieniu terminu “motyw literacki”. To właśnie toposy – to “wielkie tematy” literatury – odwieczne i uniwersalne, obecne w niej zawsze od starożytności, aż do dziś. Toposy są dowodem ciągłości i jedności kultury – świadczą o tym, że artystów i ich odbiorców wciąż interesuje ten sam krąg problemów najważniejszych. Na poszczególne toposy można zawsze patrzeć w sposób przekrojowy – na przestrzeni wszystkich epok literackich.

Kultura śródziemnomorska

Jako mieszkańcy kraju między Bałtykiem a Tatrami, możemy być leciutko zdziwieni naszą obecnością w kulturze śródziemnomorskiej. I choć oczywiście nie jemy oliwek na każde śniadanie ani nie tańczymy zorby, a karnację mamy raczej bladą – to jednak to określenie jest zasadne. “Kultura śródziemnomorska” to bowiem określenie kręgu kulturowego mającego swe korzenie w kulturach starożytnych basenu Morza Śródziemnego. Jednym słowem – Biblia, Grecja i Rzym. Wspólna religia i wspólne korzenie. A co za tym idzie – wspólne toposy literatury.

 

Toposy zakorzenione w najważniejszych tekstach antycznych i biblijnych

Dla treningu – abyście mieli okazję dobrze zrozumieć na czym rzecz polega – przyjrzyjmy się paru najstarszym toposom, które wywodzą się bezpośrednio ze znanych Wam wszystkim starożytnych tekstów kultury. Ich pierwsza znana nam realizacja to tzw. źródło toposu – pierwszy i wspólny punkt odniesienia dla wszystkich późniejszych doń nawiązań. Te nawiązania wraz z tekstem źródłowym tworzą zaś historię toposu – alternatywną wobec następstwa epok możliwość patrzenia na historię literatury.

Oto kilka przykładów:

Wojownik

Źródło:

  • Homer Iliada,
  • mit o Heraklesie.

Późniejsze realizacje:

  • Pieśń o Rolandzie,
  • Torguatto Tasso Jerozolima Wyzwolona,
  • Miguel de Cervantes Don Kichot,
  • Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod,
  • Andrzej Sapkowski Saga o Wiedźminie

Postawa prometejska

Źródło:

  • mit o Prometeuszu

Późniejsze realizacje:

  • średniowieczna legenda o Fauście,
  • Johann Wolfgang Goethe Faust
  • Adam Mickiewicz Dziady,
  • Juliusz Słowacki Kordian,
  • Stefan Żeromski Ludzie bezdomni,
  • Albert Camus Dżuma

Miłość jako komunia dusz

Źródło:

  • Pieśń nad Pieśniami

Późniejsze realizacje:

  • Francesco Petrarca Sonety do Laury,
  • Adam Mickiewicz Sonety odeskie,
  • Zbigniew Krasiński Nie-boska komedia cz. I,
  • poezje Kazimierza Przerwy- Tetmajera,
  • Gabriel Garcia Marquez Miłość w czasach zarazy

Wina niezawiniona

Źródło:

  • tragedie greckie (np. Antygona, Król Edyp Sofoklesa),
  • Księga Hioba.

Późniejsze realizacje:

  • Jan Kochanowski Treny,
  • William Szekspir Hamlet,
  • Adam Mickiewicz Dziady,
  • Franz Kafka Proces,.
  • Albert Camus Dżuma,
  • Zofia Nałkowska Medaliony
  • Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem