Na ile człowiek zdolny jest samodzielnie kierować swoim losem? Porównaj i skomentuj tezy zawarte w wierszu Cypriana Kamila Norwida Fatum i w przytoczonym fragmencie Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa? Uzasadnij swoją wypowiedź.

Przed pisaniem:

  • Przeanalizuj koncepcje zawarte w liryku Norwida i fragmencie powieści Bułhakowa. Zapisz przychodzące Ci do głowy myśli, postaraj się nadać im jakiś porządek. Która koncepcja jest Ci bliższa, z którą się zgadzasz?
  • Poświęć także chwilę uwagi innym znanym Ci pisarzom, filozofom czy artystom różnych dziedzin, którzy zastanawiali się nad zagadką ludzkiego losu. Wynotuj sobie najważniejsze myśli i nazwiska – na pewno przydadzą Ci się podczas pisania.
  • Zastanów się, które stanowisko jest Ci bliższe – czy naszym życiem rządzi fatum, czy też tylko człowiek jest panem swojego losu i jedynie on ma wpływ na to, co go w życiu spotyka? Czyim dziełem jest nasze życie?

Wariant A

Gdy bliższa jest Ci postawa Wolanda, według którego człowiek tylko w niewielkim stopniu jest w stanie kierować swoim losem.
Dlaczego możliwości decydowania człowieka o swoim losie są tak ograniczone? Ponieważ zbyt często pojawiają się okoliczności, których nie jesteśmy w stanie przewidzieć – możemy np. zachorować i wówczas wszystkie plany stają się nieaktualne. Tym, co w sposób istotny ogranicza potęgę człowieka, jest po pierwsze śmiertelność, po drugie cierpienia, ból, zgryzoty i różnorodne klęski – nie mówiąc już o planach i dążeniach innych ludzi, z którymi można wejść w konflikt. Człowieka ogranicza to wszystko, co powoduje, że zaczyna zachowywać się nieracjonalnie i często rezygnuje z obranej uprzednio drogi. To, oczywiście, bardzo pesymistyczna wizja, ale, niestety, nie można odmówić jej pewnej słuszności. Tak to już jest, że nasza ludzka kondycja nakłada na nas mnóstwo ograniczeń.

Wariant B

Jeśli zgadzasz się ze stanowiskiem Norwida, że o tym, co spotyka nas w życiu, decydujemy tylko my.
W czym tkwi wielkość człowieka? Norwid odpowiada – w sile jego ducha i w jego zdolnościach kreacyjnych, których najwyższym wyrazem jest sztuka. Podmiot wiersza Cypriana Kamila Norwida nie boi się fatum – może nie tylko go przekształcać, ale także stworzyć swój własny los. Wszystko, co mu się przydarza – nawet nieszczęście – może obrócić na swoją korzyść. Według tego stanowiska to tylko my jesteśmy kowalami swojego losu – fatum nie ma znaczenia. Człowiek jest przecież obdarzony wolną wolą nie po to, by o jego życiu decydowały jakieś niesamowite sploty wydarzeń. Los jest jedynie skutkiem podejmowanych przez nas wyborów.

 

Fragmenty tekstów do analizy

Cyprian Kamil Norwid

Fatum

I
Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęście do człowieka
I zatopiło weń fatalne oczy…
– Czeka – –
Czy, człowiek, zboczy?

II
Lecz on odejrzał mu, gdy jak artysta
Mierzy swojego kształt modelu;
I spostrzegło, że on patrzy – co? skorzysta
Na swym nieprzyjacielu:
I zachwiało się całą postaci wagą
– – I nie ma go!
[1858?]

.

Fragment rozmowy redaktora Michała Aleksandrowicza Berlioza z Wolandem – „profesorem czarnej magii”

– Ale niepokoi mnie następujące zagadnienie: skoro nie ma Boga, to kto kieruje życiem człowieka i w ogóle wszystkim, co się dzieje na świecie?

– O wszystkim decyduje człowiek – Berlioz pospieszył z gniewną odpowiedzią na to, trzeba przyznać, niezupełnie jasne pytanie.
– Przepraszam – łagodnie powiedział nieznajomy – po to, żeby czymś kierować, trzeba bądź co bądź mieć dokładny plan, obejmujący jakiś przyzwoicie długi okres czasu. Pozwoli więc pan, że go zapytam, jak człowiek może czymkolwiek kierować, skoro pozbawiony jest nie tylko możliwości planowania na śmiesznie krótki okres czasu, no, powiedzmy na tysiąc lat, ale nie może ponadto ręczyć za to, co się z nim samym stanie następnego dnia?

– Bo istotnie – tu nieznajomy zwrócił się do Berlioza – proszę sobie wyobrazić, że zaczyna pan rządzić, sobą i innymi, że tak powiem – dopiero zaczyna się pan rozsmakowywać i nagle okazuje się, że ma pan… kche… kche… sarkomę płuc… – I cudzoziemiec uśmiechnął się słodko, jak gdyby myśl o sarkomie płuc sprawiła mu przyjemność. – Tak, sarkoma – po kociemu mrużąc oczy, powtórzył dźwięczne słowo – i pańskie rządy się skończyły! Interesuje pana już tylko los własny, niczyj więcej! Krewni zaczynają pana okłamywać. Pan czuje, że coś jest nie w porządku, pędzi pan do znajomych lekarzy, potem do szarlatanów, a w końcu, być może, idzie pan nawet do wróżki. Zarówno to pierwsze, jak to drugie i to trzecie nie ma żadnego sensu, sam pan to rozumie. I cała historia kończy się tragicznie – ten, który jeszcze niedawno sądził, że o czymś tam decyduje, spoczywa sobie w drewnianej skrzynce, a otoczenie, zdając sobie sprawę, że z leżącego żadnego pożytku mieć już nie będzie, spala go w specjalnym piecu. (…) Czy naprawdę uważa pan, że ten człowiek sam sobą pokierował? Czy nie słuszniej byłoby uznać, że pokierował nim ktoś zupełnie inny? – tu nieznajomy zaśmiał się dziwnie.

Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata

Za każdy argument z tekstu źródłowego, do którego się odniesiesz, otrzymasz punkt!

Fatum, które przychodzi do człowieka „jak dziki zwierz”, pochodzi spoza świata ludzkiego, ze świata zwierzęcego, świata chaosu i pogańskich wierzeń, które nie są w stanie człowiekowi zagrozić.

Pojedynek człowieka i fatum to pojedynek na spojrzenia – przedstawiony został jako seria spojrzeń, mierzenie się wzrokiem. To w duchowości kryje się ludzka potęga, a ludzki duch jest niepokonany – tylko my sami, gdy stchórzymy, poddamy się, możemy go zniszczyć.

Człowiek z „atakującego go” nieszczęścia może uczynić swoje duchowe bogactwo. Jeśli je przeanalizuje i wyciągnie wnioski, walka zakończy się jego zwycięstwem i wewnętrznym wzbogaceniem.

Aby móc kierować swoim życiem, trzeba mieć plan, według którego można działać – tymczasem człowiek nie ma możliwości poznania nawet najbliższej przyszłości.

Wystarczy jakiekolwiek nieprzewidziane zdarzenie – choroba czy śmierć bliskiej osoby – aby człowiek natychmiast zmienił swoje plany lub ich zaniechał.

 

Wstęp

To bardzo ważny element w pracy. Jaki ma być? Na temat, konkretny, treściwy – najlepiej od razu wprowadzający fakty i odnoszący się do tematu. Lepiej postawić na solidność niż efektowność czy oryginalność – od samego początku zawalcz o punkty! Dobry wstęp to taki, który porządkuje sytuację, wprowadza w temat wypracowania i zdradza wiedzę.

  • Zacznij od krótkiego wprowadzenia historycznego
    Zagadka ludzkiego losu od zawsze pasjonowała ludzi, którym nie wystarczała monotonna, szara, codzienna egzystencja. Powstawały różnorodne religie i filozofie, które w jakiś sposób się ustosunkowywały do tego, kto lub co rządzi życiem człowieka. Problem nie został jednak rozwiązany, a pytania „kim jestem?”, „jaki jest mój los?” pozostają aktualne dla całej ludzkości i dla każdego człowieka z osobna.
  • Uważnie zanalizuj przytoczone teksty i ustosunkuj się do nich
    Zdecyduj się na wariant A lub wariant B i od razu zaznacz swoje stanowisko.
  • Krótko zinterpretuj teksty źródłowe
    Woland – szatan – jak dowiadujemy się w dalszym ciągu dzieła – wodzi ateistę Berlioza na pokuszenie, stara się zachwiać jego światopoglądem i wiarą w siebie, wprowadzić zamęt do jego umysłu. W przeciwieństwie do Wolanda podmiot wiersza Norwida jest pewny, że możliwości człowieka są nieograniczone. Człowiek Norwida jest w stanie za pomocą sztuki – a więc działalności kreacyjnej – nie tylko unicestwić ciążące nad nim fatum, ale nawet… skorzystać na nim.

 

Rozwinięcie

  • Odszukaj w tekstach argumenty, do których będziesz się ustosunkowywać. Koniecznie zwróć uwagę na to, iż temat zakłada, że masz się odnieść do wszystkich tez – nie tylko tych, z którymi się zgadzasz!
  • Spójrz na teksty źródłowe – zaznaczyliśmy w nich fragmenty, do których musicie się odwołać i wobec których musicie zająć stanowisko!
  • Ważna część pracy to Twoje włas­ne refleksje – postaraj się wysnuć jak najwięcej wniosków!

Zadeklaruj się – wierzysz w przeznaczenie czy nie?
Koniecznie napisz, co Cię skłania do zajęcia takiego stanowiska, i podaj argumenty (mogą być natury religijnej lub filozoficznej).

Koniecznie nawiąż w pracy do pojęcia fatum
– groźnej siły, która potrafi w jednej chwili zniszczyć wszystkie dokonania, wszystkie marzenia człowieka i jego samego jednocześnie. Przypomnij sobie chociażby los Edypa, jego córki Antygony czy nawet Kreona. Możesz też wspomnieć o Mojrach, greckich boginiach, które za zadanie miały przędzenie nici ludzkiego życia i przecinanie jej w godzinę śmierci. W wielu wierzeniach i baśniach różnych ludów spotyka się często wiarę w istoty o właściwościach nadprzyrodzonych (np. wróżki), które zbierają się przy kołysce nowo narodzonego dziecka, by obdarować je (np. mądrością, urodą, sprytem) i przepowiedzieć jego los. Zaś według chrześcijan nad całym światem czuwa boża opatrzność. Pewien paradoks religii chrześcijańskiej polega na tym, że choć człowiek jest obdarzony wolną wolą i może samodzielnie kierować swoim losem, to i tak wszystko zależy od Boga i nic nie może stać się bez Jego woli.

 

Zakończenie

Schemat oceniania przewiduje punkty za wnioski – jeszcze raz opowiedz się, po czyjej stronie jesteś: Wolanda czy Norwida i powtórz swoje argumenty. Zakończenie jest bardzo ważne i powinno być pełnym podsumowaniem wniosków, summą całej pracy, nie możesz więc wymigać się jednym podsumowującym zdaniem. Niech to będzie więc minimum pięć zdań zawierających powtórzone fakty z całej pracy.

W zakończeniu możesz też położyć nacisk na odwieczne istnienie zagadki losu ludzkiego w kulturze i na jej nierozwiązywalność.

 

Pamiętaj o kontekstach!

  • Biblia. Przede wszystkim historia męczeństwa Jezusa i rola, jaką odgrywa w niej Piłat, najważniejszy kontekst Mistrza i Małgorzaty. Niezmiernie ważna jest również chrześcijańska koncepcja wolnej woli.
  •  Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Świat jest taki, jaki jest, i nie w ludzkiej mocy go zmienić, bo i tak wszystko „zapisane jest na górze”.
  • Faust Johanna Wolfganga Goethego. To historia człowieka, który, podobnie jak Małgorzata z powieści Bułhakowa, zawarł pakt z diabłem i… wcale nie stracił duszy, wręcz przeciwnie – zwyciężył. Dlaczego? Ponieważ do końca swoich dni był aktywny, pełen twórczej energii – nigdy się nie poddał i nie zatrzymał w swoim dążeniu do pełni człowieczeństwa.
  • Kowal Leopolda Staffa. Modernistyczny wyraz „woli mocy”.

Za to na pewno zyskasz punkty!

  • za ustosunkowanie się do każdego z tekstów źródłowych
  • za zwięzłe i trafne zinterpretowanie każdego tekstu źródłowego
  • za przyporządkowanie tekstów źródłowych do epoki
  • za użycie pojęcia „fatum” i wyjaśnienie go
  • za wyrażenie i uzasadnienie własnego poglądu
  • za obalenie lub potwierdzenie słuszności argumentów Wolanda (w zależności od tego, jakie przyjmiesz stanowisko)
  • za każdy własny, trafny argument
  • za odwołanie do innych dzieł kultury

To ważne!
Koniecznie sobie przypomnij, czym jest fatum – czyli przeznaczenie, los. Swoje źródło ma ono w przekonaniu, że los ludzki jest z góry określony, że nie mamy na niego żadnego wpływu.

Pamiętaj też o Mojrach, greckich boginiach przeznaczenia, które czuwały nad losem każdego człowieka!

Zobacz:

Fatum Cypriana Kamila Norwida – interpretacja

Co to jest fatum?

Mistrz i Małgorzata – Michaił Bułhakow

Mistrz i Małgorzata do prac pisemnych