Elementy składniowe zdania pojedynczego.

Zdanie pojedyncze to wypowiedzenie z jednym orzeczeniem, wyrażonym osobową formą czasownika.

Andrzej je obiad.
Jola jest piękną kobietą.

W pierwszym zdaniu występuje orzeczenie czasownikowe (czasownik w konkretnej formie fleksyjnej), w drugim orzeczenie imienne, czyli dwuelementowe, na które składają się: łącznik i orzecznik. Łącznikiem nazywa się formę osobową jednego z czasowników: być, stać się, zostać, a orzecznikiem słowo, które tworzy z nim całość logiczną i gramatyczną. Może to być rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik. W tym przykładzie oczywiście funkcję łącznika pełni czasownik jest, a orzecznika rzeczownik kobietą.

Orzeczenie to jedna z głównych części zdania, drugą jest podmiot – informacja o wykonawcy czynności lub obiekcie działania.

Rozróżnić można kilka typów podmiotów:

  • gramatyczny – jest nim konkretne słowo w mianowniku (rzeczownik, zaimek, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, liczebnik);
  • logiczny – gdy nazwa rzeczy lub osoby, której dotyczy czasownik, nie występuje w mianowniku, lecz w dopełniaczu lub bierniku, a orzeczenie wyraża: brak, ubywanie, przybywanie. Ten podmiot wynika z sensu zdania, a nie z postaci gramatycznej:
    Przed końcem miesiąca znowu brakło pieniędzy.
  • szeregowy – gdy stanowią go równoważne elementy, np. coś jest wyliczane, występuje wspólnie:
    Jabłka, gruszki i œliwki leżą obok siebie.
  • towarzyszący, gdy człony nie są równoważne, ale jeden dopełnia drugi i obydwu dotyczy orzeczenie:
    Jaś z mamą idą po zakupy.
  • domyślny – to taki, którego fizycznie nie ma, „ukrywa się” w formie gramatycznej orzeczenia. Zapisuje się go jako zaimek w nawiasie:
    Robimy zakupy. (my)

Skoro istnieją części zdania główne, muszą istnieć i inne, poboczne, tzw. określenia. Wraz z nadrzędnym wobec siebie podmiotem lub orzeczeniem stanowią grupę podmiotu lub grupę orzeczenia. Przydawki, dopełnienia i okoliczniki, bo o nich mowa, rozbudowują zdanie pojedyncze do postaci tzw. zdania rozwiniętego.

  • Najprostszą i zarazem najpewniejszą definicją przydawki jest ta, która kategorycznie stwierdza: każde określenie rzeczownika jest przydawką. Nie ma znaczenia miejsce i związek z określanym wyrazem.
  • Dopełnienie określa czasownik, każdą jego formę (nieosobową, imiesłowy, bezokoliczniki), bez względu na miejsce w zdaniu i przynależność do części mowy. Zwykle pomocne są pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich oprócz mianownika), bo pamiętać należy, że czasownik, przez wielość swoich form, w zdaniu bywa nie tylko orzeczeniem. Sam też może być dopełnieniem innego czasownika:
    Muszę iść po zakupy.
    W tym zdaniu orzeczenie muszę określane jest przez dopełnienie iść (co?), które z kolei ma dopełnienie po zakupy (po co?). Podobnie w zdaniu:
    Spotkałem człowieka interesującego się motoryzacją.
    Orzeczenie ma dopełnienie – człowieka ( kogo?, co?); a przydawka – interesującego się (wyrażona imiesłowem) ma określenie – motoryzacją, które w tym zdaniu jest dopełnieniem (imiesłów jest formą czasownika).
  • Okoliczniki, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą dodatkowych okoliczności towarzyszących czynnościom, czyli czasu, miejsca, sposobu, przyczyny, celu, warunku, stopnia i miary, przyzwolenia. Określają czasowniki i jego formy, ale też przymiotniki i przysłówki. Najprościej można je znaleźć i nazwać, stawiając właściwe, niemal oczywiste pytania:
    • O północy zegar bije dwanaście razy.
      (kiedy? – okolicznik czasu)
    • W styczniu spędzamy ferie w górach.
      ( gdzie? – okolicznik miejsca)
    • Zrób to dokładnie!
      (jak? – okolicznik sposobu)
    • Na świecie wiele dzieci umiera z głodu.
      (dlaczego? z jakiej przyczyny? – okolicznik przyczyny)
    • Dla poprawienia wyników wiele poświęcił.
      (w jakim celu? – okolicznik celu)
    • W razie deszczu wynajmiemy autokar.
      ( pod jakim warunkiem? – okolicznik warunku)
    • Mimo deszczu wyjdziemy na to spotkanie.
      ( mimo czego? – okolicznik przyzwolenia)
    • Bardzo mocno trzymał kciuki.
      ( jak mocno? – okolicznik stopnia)
    • Podróż trwała dzień.
      (jak długo? – okolicznik miary)

Przykład
W zdaniu:
Swoje imienne zaproszenia na ten niepowtarzalny bal niektórzy goście powinni uznać za wyjątkowy zaszczyt, spotykający nielicznych wybranych są:

• swoje (zaproszenia) – ­przydawka,
• imienne (zaproszenia) – przydawka,
• zaproszenia (powinni uznać) – dopełnienie,
• na bal (zaproszenia) – ­przydawka,
• ten (bal) – przydawka,
• niepowtarzalny (bal) – ­przydawka,
• niektórzy (goście) – przydawka,
• goście – podmiot,
• powinni – orzeczenie,
• uznać (powinni) – dopełnienie,
• za zaszczyt (uznać) – ­dopełnienie,
• wyjątkowy (zaszczyt) – ­przydawka,
• spotykający (zaszczyt) – przydawka,
• wybranych (spotykający) – dopełnienie,
• nielicznych (wybranych) – przydawka.

W nawiasach podany jest wyraz określany.

Z czego składa się zdanie?

Oto elementy:

  • podmiot
  • orzeczenie
  • przydawka
  • okolicznik
  • dopełnienie

Uwaga na zdania ­bezpodmiotowe!!!
Nazwiemy tak to wypowiedzenie, w którym podmiotu fizycznie nie ma, a dodatkowo nieistotna jest informacja, kto wykonuje czynność. Dla wartości i zrozumienia zdania nie ma to znaczenia.

Uwaga!
W niektórych zdaniach rozróżnić można dopełnienie bliższe i dalsze. Dotyczy to tylko takich sytuacji, gdy orzeczeniem jest tzw. czasownik przechodni, mogący wystąpić w stronie biernej:

  • widziałem – byłem widziany;
  • myłem – byłem myty itp.
  • Babcia piórem pisze list.
  • List jest pisany przez babcię piórem.

Po zamianie zdania na stronę bierną jedno z dopełnień stało się podmiotem. To praktyczne sprawdzenie, które z dopełnień było tzw. bliższym.

Zobacz:

Składnia zdania pojedynczego

Rozbiór zdania pojedynczego

Składnia zdania pojedynczego