Słowotwórstwo

Słowotwórstwo jest nauką zajmującą się budową wyrazów, jak i możliwościami tworzenia nowych. Jej zadaniem bywa też ustalanie (w trakcie tzw. analizy słowotwórczej), w jaki sposób dany wyraz został utworzony, od czego powstał i jak można go podzielić.

Podział wyrazów

Wyrazy proste

Są to wyrazy, które mają tylko jedną podstawę słowotwórczą.

  • Wyraz niepodzielny słowotwórczo (wyraz rdzenny)
    Jest to wyraz, w którym nie można wyodrębnić w analizie słowotwórczej podstawy słowotwórczej i formantu (jest niepodzielny słowotwórczo). Jest to wyraz, którego nie możemy odnieść do wyrazów, od których pochodzi, np. mysz, pies, sen, czar, lek.
    !!! Wyraz rdzenny dzieli się na temat (rdzeń) i końcówkę, np. dom -Ø, dam -a, pis -ać.
    Uwaga!

    • Jeśli rzeczownik zakończony jest na spółgłoskę, cały wyraz jest tematem (dom).
    • Jeżeli rzeczownik zakończony jest na samogłoskę, tematem jest ta część wyrazu, która zostaje po odrzuceniu samogłoski (dam -a).
    • Żeby ustalić temat czasownika, należy odrzucić końcówkę bezokolicznika -ć, -c oraz poprzedzającą ją samogłoskę (pisać).
  • wyraz podzielny słowotwórczo
    Jest to wyraz, w którym można wyodrębnić dwie cząstki: podstawę słowotwórczą i formant oraz możemy go odnieść do innych wyrazów, np.podstawa słowotwórcza → tygrys -ica ← formant – „samica tygrysa”,
    pływ -ak – „ten, kto pływa”. Uwaga!Formant – to cząstki, przy pomocy których tworzymy nowe wyrazy. Wyróżniamy:
    • przedrostki (prefiksy) – dodajemy je przed tematem wyrazu: prze + widzieć = przewidzieć;
    • przyrostki (sufiksy) – dołączamy je po temacie wyrazu: mów + ca = mówca;
    • wrostki (interfiksy) – dodajemy je, łącząc dwa słowa w jedno: zlew + o + zmywak = zlewozmywak;
    • formant zerowy – nie dodajemy niczego, z wyrazu podstawowego pozostawiamy sam temat lub odcinamy jakąś jego część: dźwig <= dźwigać.

 

Wyrazy złożone

Są to wyrazy, które mają więcej niż jedną podstawę słowotwórczą.

  • zestawienia
    Są to dwa odrębne wyrazy, które tworzą jedną całość znaczeniową, np.:

    • czarna jagoda,
    • wieczne pióro,
    • pan młody,
    • Morze Czarne,
    • Zielona Góra.
  • zrosty
    Są to dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących, np.:

    • Wielkanoc (Wielka + noc),
    • rzeczpospolita (rzecz + pospolita).
  • złożenia
    To dwie podstawy słowotwórcze połączone wrostkiem -o-, -i-, -y- np.:

    • desk -o- rolka,
    • łam -i- główka,
    • włócz -y- kij.

 

Pojęcia, które musicie znać i rozumieć

  • Derywacja – tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego.
  • Wyraz podstawowy – wyraz, od którego został utworzony inny wyraz (pochodny), np.
      • dom – domek
      • dama – damski
      • pisać – napisać
    • wyraz podstawowy dzielimy na temat i końcówkę,
      • dom -Ø
      • dam -a
      • pis -ać
  • Wyraz pochodny – wyraz utworzony od wyrazu podstawowego za pomocą formantu; dzieli się na podstawę słowotwórczą i formant, np.:
      • dom – domek,
      • dama – damski,
      • pisać – napisać.

Uwaga!

  • Wyraz pochodny może być jednocześnie wyrazem podstawowym dla innego wyrazu, np.
    • domek – to wyraz pochodny od wyrazu dom, ale jednocześnie jest wyrazem podstawowy dla wyrazu domeczek.
  • Wyrazy pochodne mogą też mieć dwa formanty: przedrostkowy i przyrostkowy, np.:
    • za–skocz–yć, o–głup–ić.
  • Wyraz pochodny można utworzyć:
    • od innego samodzielnego wyrazu, np.:
      chleb – chlebowy,
    • od wyrażenia przyimkowego, czyli połączenia przyimka z rzeczownikiem, np.:
      bez domu – bezdomny,
      przy drodze – przydrożny,
      nad Wisłą – nadwiślański,
    • od dwóch wyrazów samodzielnych, np.:
      dom, krążyć – domokrążca.

Zapamiętaj!

  • formant+ podstawa słowotwórcza = wyraz pochodny
    • wy + słuchać = wysłuchać
  • podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny
    • pies + ek = piesek
  • formant + podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny Podstawa słowotwórcza – część wspólna wyrazu podstawowego i pochodnego (jest ona cząstką wyrazu podstawowego, która weszła w skład wyrazu pochodnego) np.:
    . las – las –ek
    . ↑ ↑
     podstawa słowotwórcza formant

    • po + dom +ka = podomka

Wyraz pochodny ma dwa składniki:

  • część przejętą od wyrazu podstawowego, czyli podstawę słowotwórczą,
  • oraz część nową, która formuje nowy wyraz i nadaje mu nowe znaczenie, czyli formant.
    • such -utki (formant) – całkowicie suchy
    • suszarni -any (formant) – mający związek z suszarnią
    • susz -arka (formant) – urządzenie do suszenia
    • susz -ø (formant) – wynik suszenia

Uwaga! Wyraz pochodny może nie zawierać formantu i składać się z samej podstawy słowotwórczej, jak wyraz susz, który powstał przez odrzucenie cząstki wyrazu podstawowego susz -yć.

W wyrazie susz występuje tzw. formant zerowy. Występuje on w wielu rzeczownikach odczasownikowych, np:

  • czołg – powstał od czołgać,
  • schron – od schronić,
  • bieg – od biegać).

Formant – w wyrazach pochodnych wyodrębniamy cząstki, które wyróżniają dany wyraz od wyrazu podstawowego i nadają mu nowe znaczenie. Te cząstki, za pomocą których tworzymy wyraz pochodny nazywamy właśnie formantami, np. dom – dom -ek formant

Rodzaje formantów:

  • przedrostki – występują przed podstawą słowotwórczą, np.
    • na- pisać,
    • z- jeść,
    • pod- skoczyć,
    • nad- zwyczajny,
    • pod- ręczny,
    • wy- jechać,
    • prze- czytać
  • przyrostki – występują po podstawie słowotwórczej (przyrastają do niej), np.
    • dom -ek,
    • dam -ski,
    • cukier –nia,
    • lekar -ka,
    • malow -anie,
    • mędrz -ec

  • formanty zerowe – Ø czyli brak formantu – występują w wyrazach pochodnych, które powstały przez odrzucenie końcowej części wyrazu podstawowego, np.
    • myśl -Ø (wyraz podstawowy myśl -eć),
    • bieg -Ø (wyraz podstawowy bieg -ać),
    • wdech -Ø (od wdych -ać)
  • wrostki – cząstki: -o-, -i-, -y- w wyrazach złożonych łączące dwie podstawy słowotwórcze:
    • star -o- dawny,
    • woz -i- woda,
    • licz -y- krupa,
    • gaz -o- mierz,
    • wod -o- ciąg,
    • list -o- nosz
  • równocześnie przedrostki i przyrostki, np.:
    • las – za -les -ić
  • równocześnie cząstka (wrostek) -o- oraz przyrostek, np.:
    • nos -o- roż -ec

Zapamiętaj!

  • Od rodzaju formantu zależy, czy np. wyraz będzie
  • zdrobnieniem: kot – kot -ek, motyl – motyl –ek, ząb –zą –bek
  • zgrubieniem bu -ciory, ko -cur, mło -cisko
  • nazwą wykonawcy czynności komin -iarz, piek– arz, mal -arz, pis – arz

 

Znaczenie słowotwórcze – „definicja” wyrazu pochodnego zawierająca wyraz podstawowy, np.:

  • domek – „mały dom”,
  • damski – „taki, który należy do damy”,
  • napisać – „skończyć pisać”.

Kategoria słowotwórcza – to grupa wyrazów o tym samym lub podobnym znaczeniu ogólnym, np.

  • wspólne znaczenie mają wyrazy: domek, piesek, bratek, kotek, wskazują bowiem ´coś małego,
  • natomiast piekarnia, , poczekalnię, suszarnę łączy znaczenie miejsca, w którym wykonuje się daną czynność.
  • W skład kategorii słowotwórczej mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy za pomocą różnych formantów, np. Kategoria słowotwórcza może zatem składać się z kilku typów słowotwórczych.
  • herbaciarnia utworzona została od rzeczownika herbata za pomocą formantu -arnia,
  • jadalnia od czasownika jadać za pomocą formantu -alnia.

Typ słowotwórczy – pojęcie podrzędne względem kategorii słowotwórczej. Jest to pewna grupa wyrazów w danej kategorii słowotwórczej (np wykonawców czynności) mających wspólne znaczenie ogólne, utworzone za pomocą tego samego formantu np.

  • kategoria nazw wykonawców czynności:
    • typ słowotwórczy z formantem -arz (murarz, piekarz, malarz, szklarz),
    • typ słowotwórczy z formantem -ak (pływak, śpiewak,
    • typ słowotwórczy z formantem -nik (rolnik, sadownik, rysownik),
    • typ słowotwórczy z formantem -or (obserwator, konserwator),
    • typ słowotwórczy z formantem -yk (satyryk, krytyk).
  • kategoria nazw czynności
    • typ słowotwórczy z formantem -anie (gotowanie, bieganie, rysowanie),
    • typ słowotwórczy z formantem -enie (piszczenie, trąbienie, pieczenie,
  • kategoria nazw miejsc wykonywania czynności
    • typ słowotwórczy z formantem -arnia (piekarnia, poczekalnia, spalarnia),
    • typ słowotwórczy z formantem -ownia (kotłownia, parownia).

Rdzeń wyrazu – jest to najmniejsza część wspólna dla całej rodziny wyrazów pokrewnych, a jednocześnie najważniejszy składnik znaczeniowy wyrazu, jest to jak gdyby kręgosłup wyrazów pokrewnych, należących do danej rodziny:
dom, domek, domeczek, domowy, domownik, domator, domostwo, bezdomny, zadomowić.

Inaczej, jeśli podstawa słowotwórcza nie da się już podzielić na mniejsze cząstki znaczeniowe, to mamy do czynienia z rdzeniem.

Niektóre zawierają sam rdzeń, np. lot, głos, szczyt. Noszą one nazwę słów pierwotnych, ponieważ nie mają żadnych przodków. Są protoplastami swoich rodzin.
Rdzeń wyrazu nie zawsze = podstawie słowotwórczej, np. w wyrazie wołowina podstawą jest cząstka „wołow”, a rdzeniem – „woł”.

Oboczności rdzenia – wymiany samogłosek lub spółgłosek w rdzeniu, np. księga – książka (ę:ą; g:ż)

Uwaga!
Podstawa słowotwórcza może różnić się od tematu wyrazu podstawowego obocznościami:

Zapamiętaj!
Oboczności występują tylko w obrębie podstawy słowotwórczej!

  • samogłoskowymi, np.:
    • o : ó – głowa – głów -ka
    • e : o – dzień – dzion -ek
    • a : e – biały – biel -ić
    • ą : ę – dąb – dęb -owy
    • e : Ø – pies – ps -i
  • spółgłoskowymi, np.:
    • ł : l – szkoła – szkol -ny
    • r : rz – murarz – murar -ski
    • k : cz – kok – kocz -ek
    • ch : sz – duch – dusz -ek

Rodzina wyrazów – to zespół wyrazów pokrewnych. Wyrazy zawierające ten sam rdzeń to wyrazy pokrewne.

Uwaga!

  • Niekiedy rdzeń nie jest taki sam we wszystkich wyrazach pokrewnych, ponieważ może występować w postaciach obocznych:
    wierny, wiara, wierzyć (e : a, r : rz),
    zachodzić, zachód (o : ó).
  • Niektóre wyrazy pokrewne to sam rdzeń, np.
    lot, głos, szczyt, las, pas, chleb.

 

Jak zbudowane są rzeczowniki pochodne?

Rzeczowniki pochodne mogą być utworzone od:

  • innych rzeczowników (rzeczowniki odrzeczownikowe), np. lew – lwica,
  • czasowników (rzeczowniki odczasownikowe), np. mówić – mówca,
  • przymiotników (rzeczowniki odprzymiotnikowe), np. stary – starzec,
  • liczebników (rzeczowniki odliczebnikowe), np. sześć – szóstka,
  • zaimków (rzeczowniki odzaimkowe), np. sobie – sobek,
  • wyrażeń przyimkowych, np. na ramieniu – naramiennik,
  • dwóch wyrazów (rzeczowniki złożone), np. czarna ziemia – czarnoziem.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Słowotwórstwo. Podstawowe informacje.

Słowotwórstwo – powtórka

Pytanie ze słowotwórstwa

 

Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi cz. 1

Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi cz. 2

Słowotwórstwo TEST 1

Słowotwórstwo TEST 2