Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi
Od jakich części mowy tworzymy przymiotniki? Dokonaj analizy wyrazów: przemiły, ostrzegawczy, drewniany, przydrożny, prawoskrętny, swojski, przenośny.
Oto analiza powyższych przymiotników.
- przemiły: prze-miły (bardziej niż miły) – przymiotnik odprzymiotnikowy;
- ostrzegawczy: ostrzeg-awczy (ten, który ostrzega) – przymiotnik odczasownikowy; uwaga na oboczność fonetyczną g : ż.
- drewniany: drewń-any (zrobiony z drewna) – przymiotnik odrzeczownikowy; uwaga na zapis fonetyczny zmiękczenia głoski n.
- przydrożny: przy-droż-ny (ten, który jest przy drodze) – przymiotnik utworzony od wyrażenia przyimkowego; znowu uwaga na oboczność fonetyczną g : ż.
- prawoskrętny: praw-o-skręt-ny – złożenie od dwóch wyrazów: prawo i skręt;
- swojski: swoj-ski (odczuwany jako swój) –przymiotnik odzaimkowy;
- przenośny: przenoś-ny (taki, który można przenosić) – znowu przymiotnik odczasownikowy.
Od jakich części mowy można tworzyć czasowniki? Opisz wyrazy: uwiecznić, zdziwaczeć, przeciągnąć, starzeć się, przyswoić, gdybać.
Z przykładami czasownikowymi postąpimy podobnie. Warto pamiętać, że niektóre czasowniki nie dadzą się automatycznie sparafrazować.
- uwiecznić: u-wieczń(ić) (uczynić coś wiecznym) – czasownik odprzymiotnikowy; uwaga na pierwszy nawias – objęto nim końcówkę fleksyjną czasownika!
- zdziwaczeć: z-dziwacz(eć) (stać się dziwakiem) – czasownik odrzeczownikowy;
- przeciągnąć: prze-ciągnąć (pochodzi od ciągnąć) – czasownik odczasownikowy;
- starzeć się: starz(eć)-się (stawać się starym) – czasownik odprzymiotnikowy, tym razem o bardzo rzadkim formancie (-się), nazywanym postfiksem – bardzo trudny przykład, jak na wymagania egzaminacyjne;
- przyswoić: przy-swo(ić) (uczynić coś swoim) – czasownik odzaimkowy;
- gdybać: gdyb(ać)-Ø (pochodzi od gdyby) – także czasownik odzaimkowy.
Co to jest temat słowotwórczy? Wydziel temat słowotwórczy w podanych przykładach: mędrzec, domek, wypięknieć, malutki, wspinaczka, przemówić.
Temat słowotwórczy to ta część wyrazu pochodnego, która jest wspólna jemu oraz wyrazowi podstawowemu. Innymi słowy: jest to ta część wyrazu podstawowego, która weszła do formacji słowotwórczej. Przy oddzielaniu tematu słowotwórczego od formantu trzeba pamiętać o obocznościach fonetycznych, obejmujących przede wszystkim spółgłoski. Wymiany głosek nie wpływają na przesunięcie tej granicy słowotwórczej, a zatem temat słowotwórczy wyrazu pochodnego może się trochę różnić od odpowiedniej cząstki wyrazu podstawowego.
Przykłady: drewniany, przydrożny, starzeć się.
- mędrzec: mędrz-ec (ktoś, kto jest mądry) – uwaga na oboczności fonetyczne!
- domek: dom-ek (mały dom);
- wypięknieć: wy-piękń(eć) (stać się pięknym) – w nawiasie podano końcówkę fleksyjną czasownika; uwaga w celu zaznaczenia oboczności zastosowano zapis fonetyczny;
- malutki: mal-utki (bardzo, bardzo mały);
- wspinaczka: wspinacz-ka (hobby tych, którzy lubią się wspinać);
- przemówić: prze-mówić (zacząć mówić).
Wyjaśnij terminy rdzeń, przyrostek i przedrostek. Wskaż te cząstki w wyrazach: dawać, dawca, dodawać, pododawać, słówko, słownik, słowo, słownictwo, wysłowić się.
Przyrostek i przedrostek są dwoma rodzajami formantów słowotwórczych. Przedrostek, nazywany także prefiksem, dopisujemy przed tematem słowotwórczym wyrazu pochodnego. Natomiast przyrostek (prefiks) znajduje się w wyrazie pochodnym po temacie słowotwórczym, lecz przed końcówkami fleksyjnymi.
Rdzeń to cząstka, która jest wspólna wszystkim wyrazom tworzącym daną rodzinę wyrazów pochodnych.
Wymienione w poleceniu przykłady dadzą się przypisać do dwóch takich rodzin: do rodziny czasownika dawać (rdzeń daw-) oraz do rodziny rzeczownika słowo (rdzeń słow-). Formanty (podkreślone) ukaże analiza słowotwórcza.
- dawać – wyraz podstawowy
- dawca: daw-ca; (przyrostek)
- dodawać: do-dawać (przedrostek)
- pododawać: po-dodawać (przedrostek)
- słowo – wyraz podstawowy
- słówko: słów-ko (przyrostek)
- słownik: słow-nik (przyrostek)
- słownictwo: słownic-two (przyrostek)
- wysłowić się: wy-słow(ić) się (przedrostek oraz postfiks!!!).
Jak nazywamy wyrazy pochodne oparte na dwóch podstawach? Dokonaj analizy słowotwórczej wyrazów: korkociąg, woziwoda, dwulicowy, Białystok.
Wyrazy oparte na dwóch podstawach słowotwórczych (czyli: pochodzące od dwóch wyrazów podstawowych) nazywamy wyrazami złożonymi. Wyróżniamy trzy typy wyrazów złożonych: zrosty, złożenia oraz zestawienia. Na razie zauważmy tylko, że wśród przykładów mamy trzy
- korkociąg: kork-o-ciąg-Ø – złożenie,
- woziwoda: woz-i-woda – złożenie,
- dwulicowy: dw-u-lic-owy – złożenie
- Białystok: Biał-ystok – zrost.
Opisz budowę następujących wyrazów złożonych: wodogłowie, wodomierz, białoskrzydła, długopis.
Tym razem mamy same złożenia, w dodatku bardzo typowe, gdyż występuje w nich najczęstszy interfiks -o-. Złożenia poznajemy właśnie po interfiksie, czyli po formancie spajającym oba tematy słowotwórcze.
- wodogłowie: wod-o-głow’(e)-Ø – uwaga: złożenie pochodzi od dwóch rzeczowników: woda oraz głowa; w nawiasie podano końcówkę fleksyjną, następnie zaznaczono formant paradygmatyczny: rzeczownik głowa ma rodzaj żeński, natomiast wyraz pochodny (złożenie wodogłowie) jest rodzaju nijakiego. Nastąpiła więc zmiana paradygmatu fleksyjnego, a takie przesunięcie jest sygnalizowane formantem paradygmatycznym.
- wodomierz: wod-o-mierz-Ø – złożenie pochodzi od rzeczownika woda oraz czasownika mierzyć;
- białoskrzydła: biał-o-skrzydł(a)-Ø – dwa wyrazy podstawowe to przymiotnik biały i rzeczownik skrzydło;
- długopis: dług-o-pis-Ø – złożenie utworzone od przysłówka długo i czasownika pisać.
Jak rozumiesz terminy złożenie, zrost?
W złożeniach dwa tematy słowotwórcze nie są połączone ze sobą bezpośrednio. Spaja je interfiks (najczęściej -o-). Poza tym mogą pojawić się inne elementy słowotwórcze: przyrostek lub formant paradygmatyczny. Ze względu na podobieństwo łatwo można pomylić złożenia z wyrazami złożonymi. Tymczasem złożenie jest terminem węższym.
Natomiast zrosty to wyrazy złożone, w których nie ma tak wyraźnego elementu słowotwórczego, jak interfiks. Oba wyrazy podstawowe po prostu łączą się ze sobą bezpośrednio – znika pauza międzywyrazowa. W wyniku takiego „zrośnięcia się” dwóch wyrazów nowa całość jest inaczej akcentowana – ma jeden akcent wyrazowy, ponieważ ortograficznie jest już jednym wyrazem.
Uwaga! W poleceniu nie pytano o zestawienia – trzeci rodzaj wyrazów złożonych. Przykładowe zestawienia to: boża krówka, wieczne pióro, attaché kulturalny – połączenia wyrazów bliższe frazeologii niż słowotwórstwu.
Jakie zmiany znaczeniowe i formalne w stosunku do wyrazu podstawowego wprowadzają formanty w wyrazach: wąsacz, ślepota, cieplarnia, srogość?
- wąsacz: wąs-acz (ktoś, kto ma wąsy – formant oznacza nosiciela cechy – osobę, która ma jakiś związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego);
- ślepota: ślep-ota (cecha człowieka ślepego – formant oznacza nazwę cechy; po jego dodaniu z przymiotnika otrzymujemy rzeczownik);
- cieplarnia: ciepl-arnia (miejsce, w którym jest ciepło – formant oznacza nazwę miejsca; tworzy rzeczownik, podczas gdy wyraz podstawowy jest nieodmienną częścią mowy – przysłówkiem);
- srogość: srog-ość (cecha człowieka srogiego – formant ponownie oznacza nazwę cechy i sprawia, że wyraz pochodny staje się rzeczownikiem, choć cechy określamy przymiotnikami).
Określ funkcje formantów w przymiotnikach: kościsty, widzialny, żelazny, łamliwy, niedotykalski.
- kościsty: kość-isty (pełen kości – formant oznacza duże natężenie tego, co nazywa wyraz podstawowy);
- widzialny: widź-alny (taki, który daje się widzieć – formant wyraża możliwość poddania się czynności wyrażonej czasownikiem podstawowym);
- żelazny: żelaz-ny (zrobiony z żelaza – formant wskazuje na związek ze znaczeniem wyrazu podstawowego: w tym wypadku oznacza relację materiał – produkt);
- łamliwy: łam-liwy (łatwo dający się łamać – formant wyraża skłonność do poddania się czynności wyrażonej czasownikiem podstawowym);
- niedotykalski: niedotyk-alski (taki, który nie pozwala się dotykać – funkcja formantu polega na upersonifikowaniu –wyraz odnosimy do osób).
Czym różnią się morfemy fleksyjne od słowotwórczych?
Pytanie sytuuje się na pograniczu dwóch działów morfologii: słowotwórstwa i nauki o odmianie wyrazów, czyli fleksji. W trakcie analizy wielu powyższych wyrazów pochodnych końcówki fleksyjne (morfemy fleksyjne) mogły stanowić niebagatelne utrudnienie. Aby cząstek fleksyjnych nie mylić z elementami słowotwórczymi, należy te pierwsze zapisywać w nawiasie – tak miało to miejsce w powyższych przykładach. Różnią się zaś te cząstki tym, że końcówki fleksyjne zmieniają się w trakcie odmiany wyrazu przez odpowiednie kategorie gramatyczne, natomiast morfemy słowotwórcze (formanty) takim zmianom – wyjąwszy, oczywiście, oboczności fonetyczne – nie podlegają.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/jak-powstaja-slowa-2