Takie zadania mogą pojawić się na egzaminie!

Wyraz meblościanka to przykład:

A. zrostu,
B. złożenia,
C. zestawienia,
D. wyrazu pochodnego od wyrazu mebel z formantem -ścianka.

Odpowiedź: B. Dlaczego?
Wyraz jest zbudowany z dwóch tematów wyrazowych mebl-o-ścianka. „o” jest elementem, który „składa” dwa wyrazy.

Za pomocą odpowiednich formantów przedrostkowych utwórz przymiotniki pochodne o podanych znaczeniach.

A. ciasny – (trochę ciasny)
B. nowoczesny – (bardzo nowoczesny)
C. ciekawy – (bardzo ciekawy)
D. pobudliwy – (zbyt pobudliwy)

Odpowiedzi:

  • ciasny – przyciasny
  • nowoczesny – supernowoczesny
  • ciekawy – arcyciekawy
  • pobudliwy – nadpobudliwy

 

Zanim przystąpisz do analizy zadań z testów, przypomnij sobie niezbędne zagadnienia ze słowotwórstwa!

Słowotwórstwo – to dział gramatyki badający budowę wyrazu, czyli jego cząstki, które ten wyraz tworzą i składają się na jego treść.

  • Such-y, such-ego, such-emu, such-ym – to różne formy tego samego wyrazu.
  • Suchy, suchutki, przysuchy, suszyć, dosuszyć, suszarka, suchar, susz – to różne wyrazy, które mają różne znaczenie i różną budowę słowotwórczą.

 

Wszystkie wyrazy można podzielić na trzy grupy:

  1. wyrazy niepodzielne, rdzenne, które są podstawą słowotwórczą dla nowych wyrazów,
  2. wyrazy, które pochodzą od wyrazów podstawowych, można w nich wyróżnić podstawę słowotwórczą i formant – są to wyrazy pochodne,
  3. złożenia, zestawienia i zrosty – czyli wyrazy złożone.

Wyrazy podstawowe i pochodne

Aby dowiedzieć się, jak jest zbudowany wyraz, trzeba go porównać z wyrazem, od którego został utworzony:

  • suchy – suchutki
  • suszyć – suszarka
  • suszarnia – suszarniany
  • suszyć – susz

Po lewej stronie są wyrazy podstawowe, po prawej wyrazy pochodne, czyli takie, które zostały utworzone od wyrazów podstawowych.

Podstawa słowotwórcza i formant

W wyrazach pochodnych wyodrębnijmy cząstki, które wyróżniają ten wyraz od wyrazu podstawowego i nadają mu nowe znaczenie:

  • such-utki – całkowicie suchy
  • suszarni-any – mający związek z suszarnią
  • susz-arka – urządzenie do suszenia
  • susz-∅ – wynik suszenia

Wyraz pochodny ma dwa składniki: część przejętą od wyrazu podstawowego, czyli podstawę słowotwórczą, oraz część nową, która formuje nowy wyraz i nadaje mu nowe znaczenie, czyli formant.

Formant może poprzedzać podstawę słowotwórczą (za-suszyć, pod-suszyć), i będzie wtedy formantem przedrostkowym, lub następować po niej (such-utki, suchar-ek) i pełnić funkcję formantu przyrostkowego.

Wyraz pochodny może nie zawierać formantu i składać się z samej podstawy słowotwórczej, jak wyraz susz, który powstał przez odrzucenie cząstki wyrazu podstawowego suszyć. W wyrazie susz występuje formant zerowy.

Wyrazy pochodne mogą też mieć dwa formanty: przedrostkowy i przyrostkowy, np.: za-skocz-yć, o-głup-ić.

 

Podsumowując:

  • formant+ podstawa słowotwórcza = wyraz pochodny

wy + słuchać = wysłuchać

  • podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

pies + ek = piesek

  • formant + podstawa słowotwórcza + formant = wyraz pochodny

po + dom +ka = podomka

Wyraz pochodny może być jednocześnie wyrazem podstawowym, np.: piesek jest wyrazem podstawowym dla wyrazu pieseczek, suchy to wyraz podstawowy dla wyrazu suszyć. Wyraz suszyć to wyraz podstawowy dla wyrazu suszarnia.

 

Jak dokonać analizy słowotwórczej?

Przykład:
Pomysłowość Piotra była bardzo zaskakująca.

  • Najpierw sprowadź wyraz pochodny do formy podstawowej, czyli do rzeczownika w M. lp, przymiotnika w M. lp r.m. lub czasownika w bezokoliczniku. Forma podstawowa: pomysłowość.
  • Podaj jego znacznie słowotwórcze (definicję słowotwórczą), aby znaleźć wyraz podstawowy.

Znaczenie słowotwórcze: być pomysłowym.
Pamiętaj, że końcówki fleksyjne i zakończenia bezokoliczników wyrazu podstawowego nie biorą udziału w tworzeniu nowych wyrazów.

  • Zestaw wyrazy: pochodny i podstawowy. Pomysłowość – pomysłow(y)

 

Rdzeń i rodzina wyrazów

  • Podstawa słowotwórcza, która nie da się już podzielić na mniejsze cząstki znaczeniowe, nazywana jest rdzeniem.
  • Zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów.

Wyrazy zawierające ten sam rdzeń to wyrazy pokrewne. Niekiedy rdzeń nie jest taki sam we wszystkich wyrazach pokrewnych, ponieważ może występować w postaciach obocznych:

wierny, wiara, wierzyć (e:a, r:rz)

 

Wyrazy złożone

Wyraz pochodny można utworzyć:

  • od innego samodzielnego wyrazu, np.: dom – domowy
  • od wyrażenia przyimkowego, czyli połączenia przyimka z rzeczownikiem, np.: bez domu – bezdomny
  • od dwóch wyrazów samodzielnych: dom, krążyć – domokrążca

Wyrazy, które powstały przez połączenie dwóch wyrazów samodzielnych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze, nazywamy wyrazami złożonymi.

Wyrazy złożone mają różną budowę. Zależnie od sposobu połączenia ich członów dzielimy je na złożenia, zrosty i zestawienia.

  • Złożenia – to wyrazy, które powstały w wyniku połączenia co najmniej dwóch podstaw słowotwórczych za pomocą elementów -o- lub -i-, np.: pas-i-brzuch, towar-o-znawca, kultur-o-znawca.
    Domokrążca, listonosz, listopad, czworobok, szarobury, męczydusza, dusigrosz.
  • Zrosty – to wyrazy, które powstały w wyniku połączenia dwóch wyrazów, np.: dobranoc, Wielkanoc, Białystok, karygodny, lekceważyć. Ich odmiana obejmuje oba człony, np.: dobrejnocy, Wielkiejnocy, Białegostoku.
    Człony zrostu łączą się bezpośrednio w związek

    • zgody (stok – jaki? biały; noc – jaka? wielka),
    • rządu (godny – czego? kary)
    • przynależności (ważyć – jak? lekce).
  • Zestawienia – to połączenia samodzielnych wyrazów, zaliczane do wyrazów złożonych dlatego, że stanowią wspólną nazwę jednego przedmiotu: czarna jagoda, Boże Ciało, Stare Miasto, Zielona Góra, Ocean Spokojny.

Neologizmy słowotwórcze tworzone są od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów: frytkownica od frytka, programista od program.

Neologizmy słowotwórcze powinny wypełniać luki wyrazowe, być zbudowane zgodnie z zasadami polskiego słowotwórstwa, mieć czytelną strukturę i nie budzić zastrzeżeń estetycznych, mają postać graficzną lub brzmieniową.

 

Skrótowce

– to wyrazy powstałe z połączenia nazw pierwszych liter wyrazów wchodzących w skład nazwy instytucji, organizacji, stowarzyszenia. Są przejawem dążenia do oszczędzania wysiłku w mowie i w piśmie.

Skrótowce tworzy się z:

  • pierwszych głosek wyrazów wchodzących w skład nazwy, np.: KUL, GUS. Są to głoskowce.
  • nazw pierwszych liter wyrazów wchodzących w skład wielowyrazowej nazwy: PZPR (pe-zet-pe-er), z akcentem na ostatniej sylabie. Są to literowce.
  • pierwszych sylab wyrazów wchodzących w skład pełnej nazwy. Nazywamy je sylabowcami.
  • pierwszych grup głosek wyrazów, które wchodzą w skład nazwy. Są to grupowce: torkat (Tor Katowicki).
  • skrótowce mieszane, np.: CPLiA (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego), SGPiS (Szkoła Główna Planowania i Statystyki)

Zadanie 1

Podany był wiersz .

W tytule wiersza Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pt.: Listopad i listonosz występują wyrazy złożone (zbudowane z dwóch podstaw słowotwórczych połączone formantem „o”). Na podstawie analizy słowotwórczej tych wyrazów uzupełnij podane zdania poprawnymi wyjaśnieniami ich znaczeń.

Listopad to miesiąc,………………
Listonosz to ktoś,………………….

Odpowiedź:

Listopad to miesiąc, w którym opadają liście.
Listonosz to ktoś, kto nosi (roznosi) listy.

Dlaczego?
Wyraz listopad składa się z dwóch podstaw słowotwórczych i formantu o: list-o-pad. Podobnie jak wyraz listonosz: list-o-nosz.

W tym zadaniu ważna jest poprawna analiza znaczeniowa obu złożeń. Odpowiedź może też być inaczej sformułowana, np.:

Listopad to miesiąc opadania liści.
Listonosz to ktoś, kto jest roznosicielem listów.

Niepoprawne będą odpowiedzi prawdziwe, ale bez poprawnej analizy złożeń, np.: Listopad to miesiąc, w którym pada deszcz. Listonosz to ktoś, kto dostarcza listy (roznosi przesyłki)

Zadanie 2

Listonosz wobec słowa list to wyraz:

A. pochodny,
B. bliskoznaczny,
C. przeciwstawny,
D. podstawowy.

Odpowiedź: A
Dlaczego? Zróbmy analizę słowotwórczą. Listonosz to ktoś, kto nosi listy. Zatem wyraz ten składa się z dwóch wyrazów podstawowych: list + o + nosić. „O” jest formatem, który łączy dwa wyrazy podstawowe i tworzy wyraz pochodny.

Zadanie 3

Wyraz zetempowski został utworzony z nazw pierwszych liter wyrazów wchodzących w skład nazwy:

A. Związek Młodzieży Polskiej,
B. Związek Młodzieży Wiejskiej,
C. Związek Harcerstwa Polskiego,
D. Związek Młodzieży Socjalistycznej.

Odpowiedź: A
Skoro wyraz został utworzony z pierwszych liter wyrazów wchodzących w skład nazwy, to znaczy, że mamy do czynienia z literowcem. Wyraz zetempowski pochodzi od wyrazu zetempe, czyli skrótowiec to: ZMP. Z propozycji wynika, że tylko odpowiedź A jest prawidłowa.

Zadanie 4

Wyrazem o innej budowie słowotwórczej niż trzy pozostałe jest:

A. grafolog,
B. archeolog,
C. kulturoznawca,
D. historyk.

Odpowiedź: D

Dlaczego?
Grafolog, geolog i kulturoznawca to wyrazy pochodne, które powstały od dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze.Tylko wyraz historyk ma jedną podstawę słowotwórczą i formant -yk.

Zobacz:

Słowotwórstwo. Podstawowe informacje.

Pojęcia ze słowotwórstwa

Analiza słowotwórcza. Typy formantów.

Słowotwórstwo TEST 1

Słowotwórstwo TEST 2

Słowotwórstwo TEST 3

Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi cz. 1

Słowotwórstwo – pytania i odpowiedzi cz. 2

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/analiza-slowotworcza-wyrazow-kategoria-i-typ-slowotworczy-wyrazy-zlozone

https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/c185-slowotworstwo/jak-powstaja-slowa-2