GATUNKI literackie
Stendhal nazwał ją zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu, Grass „kurwą wśród gatunków literackich”. Powieść to jeden z najbardziej różnorodnych i bogato reprezentowanych gatunków literackich. Na maturze może pojawić się pytanie o przemiany gatunkowe powieści czy najważniejsze dla minionego tysiąclecia arcydzieła gatunku. Skąd się wzięła powieść? Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale prosta. Prapoczątków powieści można upatrywać już w greckich epopejach i biblijnych przypowieściach. W okresie hellenistycznym w Grecji powstał tzw. romans grecki, (specjalizowali
Romantyzm zrodził nowe gatunki literackie, które zmieniły oblicze literatury. Lektury obowiązkowe na maturze właśnie do nich należą – pisząc o nich, zawsze pamiętaj cechy kompozycji i przykłady – oznacza to punkty. Oczywiście, nie znaczy to, że znikają całkowicie klasyczne gatunki literackie, także te wywodzące się z antyku. Nadal powstają ody, sonety czy hymny, nie są to jednak formy najbliższe duchowi romantyzmu. W epoce tej powstają nowe gatunki, które ściśle łączą
Czym jest epos? Epos to pierwszy przez wiele lat najważniejszy gatunek epiki, dopiero w XVIII wieku zastąpi go powieść i powoli zaniknie. Jest to rozbudowany utwór – rytmiczny, wierszowany – wielki poemat o czynach bohaterów, który ukazuje ich dzieje na tle przełomowych wydarzeń, zmieniających życie danej społeczności. Źródłem eposu są mity i podania, np. Iliada wywodzi się z mitu o jabłku niezgody. Stworzył go Homer, tym samym raz na zawsze ustalił wzorzec gatunku.
Wieki średnie nie są wcale, jak długo o nich sądzono, okresem upadku kultury i literatury. Dorobek tej epoki nie jest może najbogatszy, ale musimy pamiętać o dzielących nas wiekach – wiele z dorobku materialnego średniowiecza uległo zniszczeniu bądź zaginęło. Zwłaszcza w przypadku utworów literackich jest to strata niepowetowana. W średniowieczu nie powstawało zbyt dużo tekstów, zazwyczaj zapisywano tylko rzeczy uznawane za naprawdę ważne. Wiele utworów przekazywano ustnie. Tak było np.
Gatunki literackie romantyzmu Typowo romantyczne Dramat romantyczny Cechy: zerwanie z klasyczną regułą trzech jedności (przestrzeń, czas o szerokim zakresie, wiele wątków); synkretyzm rodzajowy; niesceniczność; zakłócenia chronologii zdarzeń; kompozycja otwarta (luki, zagadkowość, otwarte zakończenie); obecność bohatera romantycznego. Przykład: Dziady – Adama Mickiewicza Kordian – Juliusza Słowackiego Nie-Boska komedia – Zygmunta Krasińskiego Poemat dygresyjny Cechy: główna linia akcji jest pretekstem do wtrącania licznych dygresji autora – dotyczących problematyki współczesnej: polemik, programów literackich, definicji
I. Bardzo ważne są gatunki takie jak: epos rycerski (epika), żywoty świętych (hagiografia), kroniki (historiografia). Każda z tych dziedzin oferuje dobrze znane wzorce osobowe: rycerza, ascety, władcy. Tym samym buduje krąg średniowiecznych tematów: etosu rycerskiego (miłość, honor, odwaga, waleczność, wierność słowu), wiary w Boga (teocentryzmu) i hierarchii wartości, wreszcie modelu sprawowania władzy. II. Wiara, walka, miłość – oto tematy średniowieczne. III. A najpopularniejsze postacie? Rycerz Roland, król Karol Wielki, król Artur i rycerze okrągłego
Podobnie jak powieść poetycka jest gatunkiem ukształtowanym przez epokę romantyzmu. Za jego twórcę uważa się George’a Byrona, autora dwóch tego rodzaju poematów – Wędrówek Childe Harolda i Don Juana. Nie należy przy tym zapominać, że chociaż to Byron stworzył pierwowzór tego gatunku literackiego, duży wpływ na powstanie poematu dygresyjnego miały również powieści angielskiego pisarza Laurence’a Sterne’a, takie jak Podróż sentymentalna i Tristram Shandy. Na nich częściowo wzorował się Byron, tworząc
Dramat romantyczny – to, jak sama nazwa wskazuje, gatunek dramatyczny ukształtowany w okresie romantyzmu, w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej. Bardzo ważnym etapem na drodze od dramatu klasycystycznego do romantycznego były dramaty Williama Szekspira. A oto najważniejsze cechy dramatu romantycznego: odrzucenie reguły trzech jedności (czasu, miejsca i akcji); kompozycja otwarta – ten termin oznacza, że poszczególne sceny są luźno ze sobą powiązane, związki pomiędzy nimi często ulegają zatarciu, ważną cechą kompozycji otwartej
Co jest tematem bajek? Na pierwszy rzut oka ich treść może wydawać się błaha. Jednak po ich przeanalizowaniu odnajdujemy w nich wartościowe treści. Przykłady bajek Ignacego Krasickiego: W bajce Szczur i kot ten pierwszy przekonuje swoje rodzeństwo, jaki to jest wyjątkowy. Mnie to kadzą – twierdzi. Ale kiedy zakrztusił się dymem z kadzidła i zjadł go kot, zaczynamy się zastanawiać, o co tutaj chodzi. Gdy przemyślimy zachowanie szczura, powinniśmy się przekonać, że nie popłaca pycha
Zapamiętaj bajkowych autorów! Ezop z Frygii – legendarny bajkopisarz pochodzący z Grecji (VI w. p.n.e.), pomysłodawca bajek zwierzęcych. Jean de La Fontaine – najdoskonalszy bajkopisarz francuski, autor głównie bajek narracyjnych (wiele z nich polscy bajkopisarze tłumaczyli na język polski). Ignacy Krasicki – największy polski bajkopisarz epoki oświecenia. Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro – poeci epoki romantyzmu, autorzy i tłumacze bajek narracyjnych. Jan Sztaudynger – bajkopisarz XX wieku. Ignacy Krasicki Słowik i szczygieł Rzekł szczygieł do słowika,
Miniaturyzacja świata przedstawionego – polega na redukcji niektórych elementów utworu, takich jak opis przestrzeni czy prezentacja bohaterów. Często nie wiadomo, gdzie i kiedy rozgrywa się akcja bajki, kim dokładnie są wprowadzone przez autora postacie. Skrótowe ujęcie świata przedstawionego sprzyjało wyeksponowaniu najistotniejszej treści, podkreślało pointę. Alegoryzacja treści. Bajka dzięki posługiwaniu się alegorią jest utworem o dwuplanowej strukturze. Zawiera plan znaczeń dosłownych (zarys sytuacji, fabuła), pod którym mieszczą się ukryte znaczenia, łatwe
Sonet – w literaturze polskiej znany był już w renesansie (Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński), pojawiał się w baroku (u Jana Andrzeja Morsztyna) i romantyzmie (Sonety krymskie Adama Mickiewicza), ale prawdziwą karierę zrobił w Młodej Polsce. W Europie pojawił się w XIII w. (Włochy – Dante, Francesco Petrarka). Niemal od razu ukształtował się w swojej kanonicznej (obowiązującej) formie jako 14-wersowy utwór liryczny podzielony na cztery strofy. Dwie pierwsze zawsze mają po cztery wersy i stanowią narracyjną część opisową (np. opis
Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny Święta miłości kochanej ojczyzny, Czują cię tylko umysły poczciwe! Dla ciebie zjadłe smakują trucizny, Dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe; Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny, Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe. Byle cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać. Jak rozpoznać hymn Często wskazówką jest już tytuł: większość znanych hymnów zawiera w tytule słowo: hymn, ewentualnie pieśń, np. Hymn o miłości świętego
Po czym rozpoznać fraszki? Po długości – są to utwory zazwyczaj niewielkich rozmiarów – drobne i krótkie. Po zwięzłości – ich autorzy dbają o precyzję w wyrażaniu myśli. Po ich charakterze, tonie, wydźwięku – żartobliwe, błahe i radosne, lecz także poruszające problematykę filozoficzną, refleksyjną bądź miłosną. Po budowie – to zwykle utwory stychiczne, bez podziału na wersy. I najważniejsze!!! PO POINCIE – wyraźna, zasadnicza myśl całego utworu! Istota fraszki tkwi w błyskotliwej myśli, na której
Dramat antyczny – punktem odniesienia Skoro mówimy o przemianach (w tym wypadku dramatu), mamy na ogół na myśli jakiś punkt odniesienia. Coś, od czego się odchodzi, do czego się zbliża, nawiązuje, co poddaje się obróbce. Dla dramatu europejskiego takim punktem odniesienia jest starożytność grecka, a zwłaszcza V w. p.n.e., kiedy w Atenach następuje rozkwit tragedii, tworzonej przez Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa. Oto najważniejsze założenia sztuki tamtych czasów: 1. Podział tragedii na: prologos, czyli zapowiedź
W obliczu Twoich niebiosów, które oglądam, dzieła Twoich palców, w obliczu księżyca i gwiazd, które stworzyłeś, czym jest człowiek, że masz go w opiece? (…) o Panie, Panie nasz, jak niepojęte jest imię Twoje po wszystkiej ziemi! (Psalm 8, przekład Romana Brandstaettera) Dokąd mię chcesz zapomnieć? Dokąd świętą swoję Twarz przede mną kryć będziesz? Dokąd duszę moję Frasunki trapić będą, ojcze dobrotliwy? Dokąd mię deptać będzie człowiek zazdrościwy? (Jan Kochanowski, Psalm 13)
Po czym rozpoznawać tren? Po temacie – jest nim szeroko pojęty żal i ból po śmierci ukochanej osoby przedstawiony w bardzo różny artystycznie i niejednokrotnie zaskakujący sposób (zwróć uwagę w związku z tym na częsty motyw śmierci!). Często wskazówką jest podmiot liryczny – prawie zawsze można go utożsamiać z poetą (utwory dotyczą przecież jego osobistych przeżyć). Po apostrofach – skoro treny pisane są jako wyraz żalu po śmierci ukochanych osób, często właśnie do nich bezpośrednio zwracają
Powieść historyczna – taka, która na tle wydarzeń historycznych przedstawia wątek relacji między poszczególnymi bohaterami – fikcyjnymi i historycznymi. Powieść Sienkiewicza jest syntezą typu dokumentarnego (pisanego na podstawie źródeł i dokumentów) i typu walterskotowskiego (żywa akcja romansowa). Sienkiewicz połączył obie metody pisarskie.
Ballada -jest to utwór opowiadający jakąś niezwykłą historię. Pisana jest prostym językiem, posługuje się dialogiem. Jej fabuła jest zazwyczaj dramatyczna. Narrator jest w niej obserwatorem opisywanego zdarzenia, stara się je skomentować, wyrażając swój emocjonalny do niego stosunek. Narracja z jednej strony, a emocje z drugiej… To sprawia, że ballada jest gatunkiem z pogranicza epiki i liryki. Rozróżniamy ballady ludowe i literackie. Ballada ludowa powstawała w Europie od XII w., anonimowi
Powieść – popularny dziś gatunek literacki ukształtował się dopiero wtedy, gdy wyczerpały się możliwości rozwoju innych form narracyjnych: poematu epickiego oraz pełnego przygód i fantastyki barokowego romansu (wiek XVIII). W przeciwieństwie do niego powieść jest silnie osadzona w realiach ówczesnego życia, choć niekiedy zawiera elementy utopijne. Mimo obecności gatunku termin pojawił się dopiero w XIX w., do tego czasu używano słów: „przypadki”, „awantury”, „historie”. Pierwsze powieści europejskie: Daniel Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe, Jonathan Swift
