Sonet – w literaturze polskiej znany był już w renesansie (Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński), pojawiał się w baroku (u Jana Andrzeja Morsztyna) i romantyzmie (Sonety krymskie Adama Mickiewicza), ale prawdziwą karierę zrobił w Młodej Polsce. W Europie pojawił się w XIII w. (Włochy – Dante, Francesco Petrarka). Niemal od razu ukształtował się w swojej kanonicznej (obowiązującej) formie jako 14-wersowy utwór liryczny podzielony na cztery strofy.
- Dwie pierwsze zawsze mają po cztery wersy i stanowią narracyjną część opisową (np. opis krajobrazu), dwie następne liczą po trzy wersy i tworzą część refleksyjną. To nadrzędna część całego utworu, przynosi jego przesłanie, uogólnioną refleksję, która jest lirycznym podsumowaniem całości.
- Druga część sonetu może przybierać również kształt strofy dwuwersowej (dystychu), po której następuje strofa czterowersowa – jest to tzw. sonet francuski.
- Rymy: w pierwszej części okalające (abba), w drugiej cdc dcd (w sonecie francuskim cc deed).
Analizujemy najsłynniejszy sonet Adama Mickiewicza!
To sonet otwierający cały cykl, zatytułowany Stepy akermańskie. Znajdziesz w nim środki artystyczne:
Epitety:
suchego oceanu, przestwór oceanu, fali łąk, łąk szumiących, kwiatów powodzi, koralowe ostrowy, ostrowy burzanu, przewodniczek łodzi, lampa Akermanu, ciągnące żurawie, źrenice sokoła, śliską piersią, głos z Litwy (zauważ sporą liczbę epitetów rzeczownikowych).
Porównanie:
wóz jak łódka brodzi.
Metafory:
suchego przestwór oceanu (step), fale łąk, powodzie kwiatów (kontynuacja pierwszej przenośni – stepu nazwanego oceanem); gwiazdy = przewodniczki łodzi (jak latarnie świecące na morzu), lampa Akermanu (tak nazwał Mickiewicz albo latarnię widoczną nad Morzem Czarnym, albo księżyc).
Ważne zagadnienie! Cisza stepowa!
Zazwyczaj mówiąc „cisza”, mamy na myśli absolutne milczenie, zero dźwięków, całkowitą bezgłośność. Ale inaczej jest z ciszą opisaną przez Mickiewicza. To nieprawdopodobne, że na stepie jest tak cicho, że…
- słychać szum skrzydeł przelatujących żurawi,
- słychać ruchy motyla między trawami,
- słychać ocieranie się węża o rośliny.
Opisanie tej głośnej w sumie ciszy ma cel, który poznajemy w zakończeniu utworu. Panująca tu cisza stwarza doskonałe warunki, by usłyszeć wołanie z dalekiej ojczyzny. Niestety, nie słychać przyzwolenia na powrót do kraju. Nie ma takiej możliwości, by wrócić.
Zauważ, że:
– w wierszu występuje wyraźny podmiot liryczny – zdradzają go czasowniki się w 1 os. liczby pojedynczej – wpłynąłem, omijam, patrzę, szukam, słyszę, natężam, słyszałbym. Uwaga! Podmiot liryczny dwukrotnie używa też liczby mnogiej: stójmy, jedźmy.
Sonet na egzaminie!
Na pierwszym egzaminie próbnym w teście humanistycznym pojawił się fragment sonetu Żegluga Adama Mickiewicza (z cyklu Sonety krymskie). Do zadań trzecioklasistów należało:
- określenie emocji podmiotu lirycznego,
- wskazanie elementów składniowych, za pomocą których oddane zostały doznania podmiotu lirycznego,
- odnalezienie szyku przestawnego w przytoczonym fragmencie wiersza,
- wskazanie funkcji czasowników gęsto użytych w utworze (służących dynamizacji zdarzenia),
- odniesienie przytoczonego fragmentu do dzieła sztuki i znalezienie analogii między tymi dwoma różnymi tekstami kultury (wiersz jako rozwinięcie motywu na obrazie).
Zobacz: