Gatunki literackie najchętniej wykorzystywane w poszczególnych epokach literackich.

Antyk

Epika

  • Epos (epopeja) – najważniejszy gatunek epicki, dopiero po wiekach zastąpiony przez powieść. To obszerny utwór, zwykle wierszowany. Jego tematem są dzieje jakiejś zbiorowości pokazane na tle ważnych wydarzeń historycznych – opowiada o nich trzecioosobowy narrator. Inną cechą eposu jest rozlewność: liczne opisy zwalniające tempo akcji, także opisy scen batalistycznych. Zaczyna się od inwokacji – rozbudowanej apostrofy kierowanej do bóstwa (muzy). Ważny jest również patetyczny styl (porównania homeryckie, stałe epitety, heksametr – sześciostopowy wers zwany bohaterskim).
    Najważniejsze przykłady:

    • Iliada i Odyseja Homera,
    • Eneida Wergiliusza,
    • babiloński Epos o Gilgamesz,
    • indyjska Mahabharata.

Dramat

Antyk to czas powstania teatru, który swoją genezę ma w uroczystościach ku czci Dionizosa.
Najważniejsze gatunki:

  • Tragedia – wywodzi się z dytyrambów (pieśni śpiewanych ku czci Dionizosa). Jest gatunkiem wysokim, wymaga więc podniosłego stylu i odpowiednich bohaterów. Pokazuje ich zależność od Fatum, uwikłanie w konflikt tragiczny (konflikt dwóch równorzędnych racji). W teatrze antycznym ważną rolę odgrywał chór – utwór dramatyczny dzielił się na epejsodia (monologi i dialogi aktorów – najwyżej trzech) oraz stasimony (pieśni chóru). Celem tragedii było według Poetyki Arystotelesa budzić litość i trwogę i prowadzić do duchowego oczyszczenia (katharsis).
    Najważniejsi tragicy greccy:

    • Ajschylos,
    • Sofokles – autor Antygony,
    • Eurypides.
  • Komedia – wywodzący się z Małych Dionizji gatunek o zabawnej tematyce i najczęściej żywej akcji. Operował różnymi odmianami komizmu (sytuacyjnym, słownym, postaci). W Grecji jej twórcą był Arystofanes (Ptaki, Żaby), w Rzymie Plaut czy Terencjusz.

Liryka

W antyku powstały też najważniejsze gatunki liryczne, na przykład:

  • pieśń,
  • sielanka,
  • oda,
  • elegia,
  • erotyk,
  • hymn,
  • tren,
  • epigramat.

Gatunki biblijne:

  • Przypowieść – utwór dydaktyczny, który za pomocą prostej historii tłumaczy prawdy wiary, np. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie czy o synu marnotrawnym.
  • Psalm – często pojawiający się w następnych epokach utwór modlitewno-hymniczny.

Inne gatunki biblijne:

  • apokalipsa (mówi o końcu świata),
  • hymn,
  • lament,
  • modlitwa,
  • list,
  • kazanie.

 

Średniowiecze

  • Żywoty świętych (hagiografia) – utwory mające pokazać godny do naśladowania ideał świętego (dydaktyczność!). Zazwyczaj realizowały podobny schemat: pobożne dzieciństwo, rezygnacja z majątku, śluby czystości, umartwienia (asceza), w końcu cuda zdarzające się po śmierci świętego. Tak właśnie układały się losy tytułowego bohatera Legendy o świętym Aleksym (legenda – coś, co warto przeczytać).
    Inny przykład: Złota legenda Jakuba da Voragine’a.
  • Kronika – jeden z gatunków historiograficznych, opowiadający o wydarzeniach najczęściej w sposób chronologiczny, ale niezbyt obiektywnie (wplatanie fikcji literackiej, panegiryków).
    W Polsce:

    • Kronika polska Galla Anonima,
    • Kronika Janka z Czarnkowa,
    • Kronika polska Wincentego Kadłubka
    • Roczniki Jana Długosza.
  • Epos rycerski – z antyczną Iliadą łączyłyby go realizm opisów, patetyczny styl, przedstawianie bohatera zbiorowego na tle ważnych wydarzeń historycznych. Przykłady to:
    • staroangielski cykl O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu,
    • niemiecka Pieśń o Nibelungach,
    • hiszpański Poemat o Cydzie,
    • ruskie Słowo o wyprawie Igora.
  • Chansons de geste (pieśni o czynach) – francuskie poematy epickie z XI-XIII w., recytowane przez wędrownych śpiewaków. Opowiadały o przygodach historycznych lub legendarnych bohaterów. Spośród kilku zachowanych grup tematycznych wyróżnia się cykl królewski, dotyczący czynów Karola Wielkiego – należąca do tego cyklu Pieśń o Rolandzie jest arcydziełem gatunku.
  • Romans rycerski – łączy tematykę przygodową i miłosną; fabuła pełna zaskakujących wydarzeń, cudownych rozwiązań (Dzieje Tristana i Izoldy).

Gatunki dramatyczne:

  • Misterium – najważniejszy gatunek średniowiecznego dramatu, wywodzący się z dramatów liturgicznych; wystawiane czasem po kilkanaście dni przedstawienia składały się z luźnych epizodów, mówiących o wydarzeniach z Biblii (np. o męce i zmartwychwstaniu Chrystusa).
  • Moralitet – gatunek dydaktyczny, przedstawiający upostaciowane siły dobra i zła walczące o ludzką duszę (psychomachia). Bohater nie ma cech indywidualnych (Everyman – Każdy), to symboliczny przedstawiciel ludzkości zmuszony do wyboru drogi życiowej.
  • Mirakl (miracle) – mówił o cudach wiążących się z życiem świętych czy Matki Boskiej.

Komediowe gatunki dramatu średniowiecznego:

  • farsa,
  • intermedium.

Inne gatunki literackie:

  • Dialog – przykładem jest dydaktyczna Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
  • Plankt – utwór żałobny, wyrażający ból z powodu czyjejś śmierci (Lament świętokrzyski).
  • Kazanie (np. Kazania świętokrzyskie).
  • Psalm (np. Psałterz puławski).
  • Pieśń (np. pieśni hymniczne kościelne, katechizmowe itp.).

 

Odrodzenie

  • Pieśń – ten najstarszy gatunek liryczny łączył się z muzyką, dlatego cechuje go rytmiczność, podobieństwo w konstrukcji strof, czasem obecność refrenu. W antyku pieśni pisał Horacy (Carmina) – do tej tradycji nawiązywał Jan Kochanowski.
  • Tren – utwór żałobny, wyrażający żal po czyjejś śmierci, zawierający pochwałę zalet zmarłego. W antyku pisali je Symonides i Pindar, w renesansie Kochanowski – jego poświęcony Urszulce cykl trenów (nie znana wcześniej forma!) jest arcydziełem gatunku.
  • Fraszka – nazwę stworzył Kochanowski, ale gatunek wywodzi się z antycznego epigramatu. To krótkie, zwięzłe utwory o różnorodnej tematyce (żartobliwej lub refleksyjnej), często kończące się zaskakującą pointą.
  • Sielanka (bukolika, idylla, ekloga) – pochwała piękna przyrody i życia pasterzy, rolników (motyw arkadii). Gatunek stworzony w antyku przez Teokryta i Wergiliusza. W renesansie uprawiali ją: Dante, Petrarka, Ronsard, Kochanowski (Pieśń Świętojańska o Sobótce), Szymonowic (Żeńcy). Ten ostatni wprowadził polską nazwę gatunku.
  • Sonet – utwór czternastowierszowy o rygorystycznej budowie: dwie zwrotki czterowierszowe (najczęściej opisowe) i dwie trzywierszowe (zazwyczaj refleksyjne). Pisali sonety: Dante, Petrarca (Sonety do Laury), Szekspir, Kochanowski, Sęp-Szarzyński. Jest to gatunek często spotykany w literaturze późniejszych epok.
  • Nowela – korzenie gatunku sięgają antyku, ale klasyczną jej postać stworzył Boccaccio w Dekameronie. Najpełniejszy rozwój nastąpił w pozytywizmie.
  • Psalm – kontynuacja tradycji biblijnej (Psałterz Dawidów Kochanowskiego).
  • Esej – gatunek, który najpełniej rozwinie się w XX w. (zob. literatura powojenna). Nazwa pochodzi od dzieła Montaigne’a Essais.
  • Dramat szekspirowski – odmiana dramatu renesansowego stworzona przez Szekspira, wyraźnie zrywająca z zasadami antycznymi (np. zasadą trzech jedności czy decorum). Cechują go swobodna kompozycja, obecność fantastyki, pogłębienie analizy psychologicznej postaci. Szekspir wprowadza sceny zbiorowe, a także podział na akty i sceny, rezygnuje z chóru oraz z fatum – losy bohaterów zależą od nich samych. Przykłady: Hamlet, Makbet, Otello, Romeo i Julia.

Gatunki publicystyczne

Barok

  • Sonet – chętnie wykorzystywany, bo był dowodem kunsztu pisarza (rygorystyczna konstrukcja czternastowierszowa!). Pojawia się np. w poezji Jana Andrzeja Morsztyna (Do trupa, Cuda miłości).
  • Erotyk – utwór mówiący o miłości; w baroku jest ona jednym z ulubionych tematów, zwłaszcza w poezji dworskiej (u nas wiersze Jana Andrzeja Morsztyna).
  • Fraszka – krótkie utwory liryczne powstawały i w tej epoce. Wacław Potocki zbiór swoich wierszy zatytułował Ogród fraszek – są wśród nich satyryczne, ale i refleksyjne.
  • Emblemat – ciekawy utwór słowno-plastyczny, składający się z ilustracji przedstawiającej alegorię jakiegoś zjawiska czy pojęcia, napisu objaśniającego treść obrazu (inskrypcji) oraz komentującego to wiersza o charakterze epigramatu.
    Przykład: Emblemata Zbigniewa Morsztyna.
  • Sielanka – gatunek ten uprawiają np. Szymon Zimorowic czy Samuel Twardowski (Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się).
  • Epos – występuje także w renesansie (np. Jerozolima wyzwolona Tassa), a rozwija się i przekształca w XVII w.(więcej charakteru przygodowego i fantastyki, mniejsza rola świata pozaziemskiego). Powrotowi do wzorców średniowiecznego eposu rycerskiego sprzyja atmosfera epoki: znów pojawia się wzorzec rycerza chrześcijańskiego walczącego za wiarę.
    Przykłady:

    • Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego (znakomite opisy scen batalistycznych!),
    • Raj utracony Johna Miltona. Od XVIII w. gatunek ten będzie wypierany przez powieść.
  • Pamiętnik – utwór, w którym autor spisuje swoje wspomnienia; ma charakter subiektywny. Barok, pełen wydarzeń uważanych za warte opisania (np. wojen), przyniósł wyraźny rozwój pamiętnikarstwa.
    Przykład: Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
  • List – barok przyniósł także rozwój epistolografii (czyli sztuki pisania listów). Pisano listy z podróży czy wypraw wojennych (np. korespondencja Jana III Sobieskiego z ukochaną Marysieńką). Dziś są dobrym przykładem dla badaczy stylu barokowego.
  • Tragedia – realizacje tego antycznego gatunku znajdziemy w dorobku klasycyzmu francuskiego. Przykłady to:
    • Cyd Pierre’a Corneille’a,
    • Fedra Jeana Racine’a.
  • Komedia – najwybitniejszym komediopisarzem XVII w. był Molier, autor m.in. Świętoszka i Skąpca.
  • Opera – gatunek łączący słowo i muzykę, od XVII w. pozostaje właściwie w niezmienionej formie. Jego powstanie łączy się z pragnieniem odnowienia tragedii greckiej. Początkowo opery miały poważny charakter (tematy czerpane z mitologii czy historii antycznej), na przełomie XVII i XVIII zaczęły powstawać komiczne utwory tego typu.

Inne gatunki:

  • kazania,
  • elegie,
  • hymny,
  • poematy (Nadobna Paskwalina Samuela Twardowskiego).

 

Oświecenie

  • Bajka – dydaktyczny gatunek pochodzący z antyku (Ezop, Fedrus); to krótki utwór prozą lub wierszem zawierający morał; jego bohaterami są często zwierzęta uosabiające ludzkie cechy (np. baran – głupotę, mrówka – pracowitość itp.). Ulubiony gatunek klasycyzmu.
    Bajki pisali: Jean de La Fontaine, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki.
  • Satyra – gatunek o tradycjach sięgających Arystofanesa i Horacego, w oświeceniu uprawiany zwłaszcza przez Krasickiego (Do króla, Pijaństwo, Żona modna). Ma za zadanie ośmieszać ukazywane w niej zjawiska, piętnować wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne, konkretne osoby czy grupy.
  • Poemat heroikomiczny – parodia eposu rycerskiego (w antyku Wojna żabiomysia z VII w.p.n.e.); łączy wysoki styl z niskim tematem.
    W Monachomachii Krasicki w podniosłym stylu opisuje konflikt dwóch zakonów. Scena batalistyczna to bójka zakonników, których godzi w końcu puchar z winem.
  • Utopia – gatunek literatury dydaktycznej, pokazujący idealne układy społeczne, sprawiedliwe państwa (umieszczone na nieodkrytych lądach czy w przyszłości), np. wyspa Nipu w powieści Ignacego Krasickiego.
  • Komedia – pełniła funkcje dydaktyczne, ośmieszając różnymi sposobami ludzkie wady. Przykłady:
    • Powrót posła Juliana Niemcewicza,
    • Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego.

Inne gatunki:

  • hymn (Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego),
  • pieśń (częste w poezji Franciszka Karpińskiego),
  • sielanka (charakterystyczna dla sentymentalizmu),
  • elegia (gatunek o poważnej, refleksyjnej treści; pisał je Franciszek Karpiński),
  • oda (utwór liryczny o podniosłym stylu, pieśń pochwalna lub dziękczynna, np. Do wąsów Franciszka Dionizego Kniaźnina),

Różne gatunki publicystyczne:

  • traktaty,
  • listy,
  • rozprawy.

Nowe gatunki:

  • Powieść – najważniejszy gatunek epicki, obszerny utwór, w którym najważniejszym składnikiem struktury jest narracja, a dalej świat przedstawiony, fabuła, bohaterowie. W literaturze oświecenia ma ona często charakter przygodowy, a służy celom dydaktycznym. Przykłady:
  • Powieść epistolarna – narrator jest pierwszoosobowy, co daje subiektywność, pozwala pokazać świat wewnętrzny człowieka, np. Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau czy Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego (określane jednocześnie jako powieści sentymentalne).
  • Powiastka filozoficzna – fabuła tego utworu – często pełna niezwykłych przygód – służy autorowi jedynie do przedstawienia pewnych kwestii filozoficznych. Najważniejszy nie jest wcale bohater (niekiedy marionetkowy), lecz bawiący się jego losami narrator, który prezentuje jakieś refleksje światopoglądowe. Często utwory takie krytykują niesprawiedliwe zasady panujące w świecie.
    Przykłady:

    • Kandyd Woltera,
    • Kubuś Fatalista i jego pan Diderota,
    • Powieści wschodnie Ignacego Krasickiego.

 

Romantyzm

  • Dramat romantyczny – gatunek, który najpełniej chyba wyraził romantyczną postawę wobec świata. Nawiązywał do dramatu szekspirowskiego, odrzucając klasyczne zasady (trzech jedności czy decorum). Cechuje go łączenie przeciwności: scen kameralnych i monumentalnych, tragizmu i komizmu, języka potocznego i podniosłego, synteza sztuk. Kompozycja dramatu romantycznego jest luźna, fragmentaryczna, zakończenie często otwarte. Realizm splata się z fantastyką. Szczególna jest kreacja bohatera – to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotny, często jest artystą. Takie cechy uniemożliwiały wówczas wystawienie utworu, stąd określenie: dramat niesceniczny.
    Przykłady:

  • Powieść poetycka – jej typowo romantyczne cechy to fragmentaryczna kompozycja, zrywanie z chronologią wydarzeń, tło historyczne lub orientalne. W tym gatunku występuje szczególny typ bohatera: tajemniczy indywidualista, skłócony z otoczeniem.
    Przykłady:

    • Giaur, Korsarz Byrona,
    • Grażyna, Konrad Wallenrod Mickiewicza,
    • Mnich Słowackiego.
  • Ballada – jej korzenie sięgają XIII w., ale to romantycy uczynili balladę jednym z najważniejszych gatunków epoki. Jest utworem o fragmentarycznej kompozycji i tajemniczym nastroju. Inspiracją dla twórców są często wierzenia ludowe czy wydarzenia historyczne. Sceneria to np. odludne miejsca, las, noc, tajemnicze jezioro, a obok ludzi występują postacie fantastyczne: rusałki, zjawy, upiory.
    Przykłady:

  • Poemat dygresyjny – utwór, w którym nieważne są losy bohatera i on sam (fabuła na dalszym planie!). Największe znaczenie mają dygresje, które snuje narrator, wyraźnie zaznaczający swą obecność w utworze. To on komentuje, ocenia, zwraca się do czytelnika, jest swobodny i ironiczny. Gatunek cechuje fragmentaryczna kompozycja (fabuła składa się z epizodów).
    Przykłady:

    • Wędrówki Childe Harolda Byrona,
    • Beniowski Słowackiego,
    • Eugeniusz Oniegin Puszkina.
  • Epopeja – Pan Tadeusz Mickiewicza łączy w sobie różne odmiany gatunkowe i cechy różnych rodzajów (synkretyczność). Od wzorca antycznego różni go brak ingerencji sił nadprzyrodzonych, nie zawsze obiektywny narrator, a także to, że bohaterami są zwykli ludzie. Ze względu na ważność wątku patriotycznego epopeję tę często nazywa się narodową.

Gatunki „czyste”:

  • Sonet – Sonety krymskie Adama Mickiewicza.
  • Hymn – Hymn o zachodzie słońca (Smutno mi Boże) Juliusza Słowackiego.
  • Oda – Oda do młodości Adama Mickiewicza.
  • Bajka – Przyjaciele Adama Mickiewicza
  • Komedia – Śluby panieńskie Aleksandra Fredry.
  • Powieść:
    • historyczna – Stara baśń Kraszewskiego, Ivanhoe Waltera Scotta,
    • gotycka – jej akcja dzieje się zwykle w gotyckim zamku, z udziałem zjaw i duchów, panuje nastrój tajemniczości i grozy.

 

Realizm

  • Powieść – najważniejszy gatunek prozy realizmu. Występuje w licznych odmianach:
    • tendencyjna – bliska literaturze dydaktycznej, ma za zadanie udowodnić prawdziwość wcześniej przyjętej tezy, bohaterowie wyraźnie podzieleni na dobrych i złych (np. Marta Elizy Orzeszkowej),
    • realistyczna (najważniejsza odmiana: powieść społeczno-obyczajowa), pokazywała współczesną rzeczywistość. Typowe dla tej odmiany są zamknięta kompozycja i wszechwiedzący narrator (Lalka Prusa, Nad Niemnem Orzeszkowej, Anna Karenina Tołstoja),
    • historyczna (Trylogia Henryka Sienkiewicza),
    • naturalistyczna (Germinal Emila Zoli)
  • Nowela – powstała w renesansie, ale jej rozkwit nastąpił w II połowie XIX w. Pozytywiści uznali ją za gatunek niezwykle przydatny w propagowaniu ideałów epoki. Cechy noweli to jednowątkowość, zwięzłość, uporządkowana kompozycja (punkt kulminacyjny, wyraziste zakończenie). Od tytułu noweli Boccaccia Sokół stale obecny w utworze główny motyw określa się jako motyw sokoła.
    Przykład: katarynka w Katarynce Prusa.
  • Opowiadanie – gatunek spokrewniony z nowelą (także krótki i zazwyczaj jednowątkowy), ale mający swobodniejszą od niej kompozycję: epizody, dygresje, partie refleksyjne. Narrator często jest wyeksponowany, pierwszoosobowy.
    Przykład:

    • Antek Bolesława Prusa,
    • Nasza szkapa Marii Konopnickiej.
  • Obrazek – popularny w literaturze pozytywizmu typ utworu o tematyce zazwyczaj społecznej i humanitarnej wymowie. To krótkie opowiadanie prozą lub wierszem, zawiera statyczny opis jakiejś sytuacji czy postaci.
    Przykład: Obrazki Marii Konopnickiej.

Gatunki publicystyczne:

  • Felieton – swoje początki ma w XVIII w., ale rozkwit przyniósł mu dopiero rozwój prasy. Jest zazwyczaj subiektywnym komentarzem aktualnych problemów, cechuje go swoboda formy, wprowadzanie elementów fikcji literackiej, obecność kpiny, ironii. Odmianą felietonu jest kronika.
    Przykład: Kroniki Bolesława Prusa.
  • List z podróży – typowa dla pozytywizmu odmiana reportażu.
    Przykład: Listy z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza.

Różne odmiany liryki
(miłosna, filozoficzna, programowa) w twórczości Adama Asnyka i Marii Konopnickiej.
Gatunki:

  • erotyk,
  • pieśń,
  • sonet.

 

Modernizm

Duża różnorodność gatunków lirycznych, w swobodny sposób łączących tendencje epoki.

  • Hymn – podniosły gatunek o charakterze pochwalnym wykorzystywany m.in. przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera (dekadencki Hymn do Nirwany) czy Jana Kasprowicza (zawierające tematykę filozoficzną katastroficzne Hymny, wśród nich Dies irae).
  • Erotyk – najbardziej znane wyszły spod pióra Kazimierza Przerwy-Tetmajera
    • Lubię, kiedy kobieta…,
    • Mów do mnie jeszcze…,
    • Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę…
  • Dramat naturalistyczny – tę odmianę dramatu cechują dokładny obraz świata (szczegółowe didaskalia, zróżnicowanie języka postaci), eksponowanie wpływu otoczenia (konkretne środowisko) oraz czynników dziedzicznych na postawę bohatera. Wyraźnie zarysowana akcja, łączenie tragizmu z komizmem. Przykład: Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.
  • Dramat symboliczny – dramat poetycki nawiązujący do tradycji dramatu romantycznego. Wprowadza elementy fantastyki, sny, wizje, odchodzi od dosłowności w pokazywaniu świata i uporządkowanej kompozycji. Podstawowym środkiem wyrazu jest wieloznaczny symbol.
    Przykłady:

    • Wesele, Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego,
    • Ślepcy Mauryce’a Maeterlincka.
  • Dramat ekspresjonistyczny – łączy w sobie cechy różnych odmian dramatu, wprowadza wszystko, co według autora może zwiększyć siłę ekspresji (wyrażanie gwałtownych uczuć). Przejawy tych tendencji znaleźć można u Tadeusza Micińskiego i Stanisława Wyspiańskiego (Akropolis).
  • Powieść – jej młodopolską odmianę charakteryzuje subiektywne spojrzenie na świat (czasem narracja w pierwszej osobie), swoboda kompozycji (otwartość, łączenie różnych form podawczych – opisu, poematu prozą, dziennika…, opisywanie tylko wybranych wydarzeń z życia bohatera), a także bogactwo języka (nie jest przezroczysty!).
    Przykład to: Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego.
    Inne ciekawe typy powieści:

    • autotematyczna – mówiąca o samym utworze i jego powstawaniu (Pałuba Karola Irzykowskiego),
    • polifoniczna – ograniczenie fabuły, utwór wielką dyskusją bohaterów (Próchno, Ozimina Wacława Berenta),
    • epopeja – Chłopi Władysława Reymonta nawiązują do tradycji eposu, pokazuje w nich pisarz w bardzo dokładny, panoramiczny sposób życie bohatera zbiorowego (mieszkańców wsi).

Formy publicystyczne:

  • eseje,
  • recenzje,
  • felietony,
  • manifesty literackie (np. Confiteor Stanisława Przybyszewskiego).

 

Dwudziestolecie międzywojenne

Powieść występująca w różnych odmianach:

  • Powieść psychologiczna – kładąca nacisk na przeżycia wewnętrzne bohatera, motywy jego postępowania. Prekursorem gatunku był w XIX w. Fiodor Dostojewski.
    Przykłady po 1918:

  • Społeczno-obyczajowa – tę tradycyjną odmianę powieści realistycznej realizuje choć w części większość powieści dwudziestolecia.
    Przykłady:

  • Powieść-rzeka (inaczej saga rodzinna) – cykl powieściowy przedstawiający dzieje kilku pokoleń jednej rodziny na dokładnie odmalowanym tle obyczajowym i społecznym.
    Przykłady:

    • Buddenbrookowie Tomasza Manna,
    • Saga rodu Forsytów Johna Galsworthy’ego,
    • Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.
  • Powieść polityczna
    • Przedwiośnie Stefana Żeromskiego
    • Romans Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej.
  • Powieść groteskowa – pokazująca absurdalną rzeczywistość, oparta na parodii, zabawach i eksperymentach językowych, wyśmiewaniu tradycji literackiej.
    Przykład: Ferdydurke Witolda Gombrowicza
  • Powieść paraboliczna – bohater jest każdym, a jego losy to ilustracja ogólniejszej prawdy
    Przykład: Proces Franza Kafki).
  • Opowiadanie – realizacje tego gatunku to np.
  • Manifest literacki – gatunek publicystyczny ogłaszający nowe zasady sztuki, opowiadający się za jakąś postawą czy kierunkiem artystycznym. Często wykorzystywały go ugrupowania awangardowe, np. dadaiści, futuryści (Nuż w bżuhu).
  • Rośnie popularność eseju.
  • Ballada – wskrzeszenie tradycji romantycznej w poezji Leśmiana (Dusiołek, Dziewczyna).
  • Dramat:
    • groteskowy, np. Szewcy, W małym dworku Witkacego,
    • nawiązujący do tradycji, np. Most, Żeglarz Jerzego Szaniawskiego.
  • Erotyk – obecny w twórczości Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (często mający formę miniatury poetyckiej), a także Leśmiana (W malinowym chruśniaku).

Różnorodne gatunki liryczne (np. satyry, sielanki, sonety, hymny, pieśni, ody, elegie), rosnąca popularność formy wiersza wolnego. Nobilitowane zostały piosenka kabaretowa czy ballada podwórzowa, pojawiają się pisane stylem potocznym wiersze – notatki, wiersze – monodramy (to wynik zainteresowania codziennością).

 

Współczesność

Rozwój gatunków paraliterackich i synkretycznych, niejednorodnych. W prozie dokumentaryzm wypiera fikcję literacką.

  • Powieść – występuje w licznych odmianach, często niejednorodna formalnie, np.
    • filozoficzno-refleksyjna powieść dokumentalna z elementami autobiograficznymi (Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego),
    • powieść nowatorska (Czarny potok Leopolda Buczkowskiego).
  • Reportaż – relacja ze zdarzeń, czasem łącząca się z wywiadem (Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall), czasem przyjmująca formę powieści reportażowo-dokumentalnej (Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego).
  • Esej – pogranicze literatury i nauki; subiektywne rozważania, erudycja, oryginalność myśli połączone z dbałością o piękną formę, swobodna kompozycja (otwarta, zawierająca dygresje). Gatunek współcześnie bardzo popularny. Może dotyczyć różnorodnych problemów:
    • literatury (Szekspir współczesny Jana Kotta),
    • kultury (Rodzinna Europa Czesława Miłosza, Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa Herberta),
    • filozofii (O szczęściu Władysława Tatarkiewicza)
    • historii (Zniewolony umysł Czesława Miłosza).
  • Dziennik intymny – gatunek łączący literaturę z dokumentem (autobiografią); sporządzane z dnia na dzień zapiski relacjonujące i komentujące prawdziwe wydarzenia. Przykłady:
    • Dziennik Witolda Gombrowicza,
    • Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
    • Dzienniki Marii Dąbrowskiej.
  • Pamiętnik – w przeciwieństwie do dziennika pokazuje wydarzenia z dystansu czasowego, od autobiografii różni go skupienie na opisywanej rzeczywistości, nie na osobie narratora.
    Przykład: Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego
  • Opowiadanie – wciąż jeden z ulubionych gatunków prozy, pisali je np.
    • Zofia Nałkowska (Medaliony),
    • Tadeusz Borowski (Opowiadania),
    • Marek Hłasko (Pierwszy krok w chmurach),
    • Tadeusz Nowakowski,
    • Sławomir Mrożek.
  • Nouveau roman (nowa powieść) – gatunek ukształtowany w latach 50. i 60. we Francji (Alain Robbe-Grillet, Nathalie Sarraute). Odrzucał wcześniejsze konwencje powieści, tradycyjny kształt fabuły i sposób pokazywania psychiki bohatera. Dokonywał tego poprzez mieszanie obiektywnej wiedzy o rzeczywistości z iluzjami. Liczne są wątki autotematyczne (powieść badająca i komentująca możliwości powieści).
  • Dramat absurdu – często wykorzystujący elementy groteski; unieruchomienie akcji, dialogi „pozorne”, postacie marionetkowe.
    Przykłady:

Uwaga!
W poezji współczesnej znaleźć można realizacje wszystkich niemal stworzonych wcześniej gatunków, jednak ulubioną formą jest wiersz wolny.

Zobacz:

Gatunki dramatyczne

Gatunki poetyckie

Jakie gatunki literackie uznasz za typowe dla epoki pozytywizmu?

Gatunki literackie romantyzmu

Jakie gatunki literackie dominują w modernizmie?

Jakie gatunki literackie uprawiano w renesansie? Które przejęto z antyku, a które ze średniowiecza?

Gatunki literackie baroku

Oświecenie – charakterystyczne gatunki literackie

Gatunki literackie uprawiane w średniowieczu