- Autor: Jan Kasprowicz
- Tytuł: Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach – sonet I
- Rok publikacji: 1898
- Cechy wiersza: stroficzny, ujęty w formę sonetu włoskiego, stąd klasyczna, zdyscyplinowana konstrukcja zgodna z regułami gatunku: dwie pierwsze strofy czterowersowe, dwie ostatnie trzywersowe i charakterystyczny dla sonetu regularny układ rymów okalających ( abba) wychodzących poza obręb strofy w ostatnich dwóch zwrotkach burzy/róży i parzystych ( cc ) zadumany/ściany.
- Typ liryki: opisowa, sytuacyjna (kreacja krajobrazu) realizowana konsekwentnie w całym tekście, co potwierdzają formy czasownikowe w 3 os.: drzemią, ciska, rosną, piętrzy itp. Podmiot mówiący nie ujawnia się bezpośrednio, przyjmuje funkcję narratora, który obserwuje życie przyrody i próbuje przeniknąć jej nastroje.
- Kompozycja tekstu: dwudzielna – w pierwszych dwóch strofach przeważa opis krajobrazu, w dwóch ostatnich tercynach refleksja filozoficzna skupiona wokół problematyki życie/ śmierć, trwanie/przemijanie.
Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach (1)
I
W ciemnosmreczyńskich skał zwaliska,
Gdzie pawiookie drzemią stawy,
Krzak dzikiej róży pąs swój krwawy (2)
Na plamy szarych złomów ciska.
U stóp mu bujne rosną trawy
Bokiem się piętrzy turnia śliska,
Kosodrzewiny wężowiska (3)
Poobszywały głaźne ławy…
Samotny, senny, zadumany,
Skronie do zimnej tuli ściany, (4)
Jakby się lękał tchnienia burzy.
Cisza… O liście wiatr nie trąca,
A tylko limba próchniejąca (5)
Spoczywa obok krzaku róży.
(1) Wskazanie centralnego motywu krajobrazowego i wprowadzenie elementów topograficznych konkretyzujących przestrzeń.
(2) Opis Smreczyńskiego Stawu w Tatrach wtopiony w plan oniryczny. Wrażenia akustyczne (cisza) uzupełniają efekty kolorystyczne. Tworzą układ barwnych plam bez wyraźnie zarysowanych konturów. Intensywna czerwień róży kontrastuje z szarością skał. Warte uwagi typowe dla młodopolskiej stylistyki złożenia: ciemnosmreczyńskie, pawiookie, podnoszące plastykę obrazu.
(3) Prezentacja przestrzeni wzbogacona o efekty dotykowe: bujność traw, śliska turnia. Grozę i niezwykłe piękno górskiej przyrody podkreślają metafory: wężowiska kosodrzewiny, głąźne ławy.
(4) Personifikacja centralnego motywu: krzaku dzikiej róży. Róża przejawia czysto ludzkie odruchy: odczuwa samotność, senność, niepokój, rozmyśla, tuli skronie do granitowej ściany.
(5) Ten sama zestaw realiów dopełnia motyw próchniejącej limby. Statyczność obrazu wzmacnia wrażenie absolutnej ciszy i bezruch powietrza.
Dobre skojarzenia
Wiersze z cyklu Krzak dzikiej róży… to utrzymana w młodopolskiej stylistyce słowno – malarsko – muzyczna wizja tatrzańskiego pejzażu. Łatwo ją rozpoznasz. Jeśli czytałeś Melodię mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej, W Białem Tetmajera, to zauważysz podobne u obydwu twórców impresjonistyczne wyczulenie na detal, podatność na nastroje i wszelkiego typu stany melancholii przetworzone w poetyckie obrazy. Świetnym kontekstem pozaliterackim dla Krzaku dzikiej róży… mogą być obrazy Leona Wyczółkowskiego (np. Las w Zakopanem, U wrót Chałubińskiego) czy Władysława Ślewińskiego (Morskie Oko).
Niewątpliwie wszystkich artystów łączy fascynacja urodą Tatr. Jest jednak pewna różnica. Tetmajer, Wyczółkowski, Ślewiński są przede wszystkim pejzażystami o nieskazitelnym zmyśle estetycznym. Kontemplują piękno krajobrazu. Kasprowicz szuka w przyrodzie głębszej symboliki. Elementom tatrzańskiego pejzażu nadaje symboliczne znaczenia. Pociąga go gra ukrytych sensów, ich wieloznaczność. Nie chce, by tatrzańska przyroda była jedynie piękną dekoracją, ale także nośnikiem głębszych filozoficznych treści.
Inne skojarzenia:
Sonety krymskie Adama Mickiewicza ze względu pokrewieństwo nie tylko tematyczne ale również gatunkowe! Nie można zapomnieć, że to Mickiewicz jako pierwszy twórca złamał konwencję sonetu i wprowadził do niego tematykę pejzażową.
Jaką wizję pejzażową tworzy poeta?
Niewątpliwie nastrojową, oddającą subiektywne odczucia i chwilowe stany ducha. Pierwszoplanową rolę odgrywają w niej wrażenia wizualne, akustyczne i dotykowe uwydatniające sensualizm świata przedstawionego. Dzięki nim elementy krajobrazu układają się w impresjonistyczno-ulotną kompozycję. Dominującym wrażeniem w odbiorze staje się statyczność obrazu wzmocniona poprzez oniryczne obrazowanie i efekt wszechobecnej ciszy niezmąconej nawet podmuchem wiatru. Podkreśla ją poeta poprzez nagromadzenie słów opartych na głoskach bezdźwięcznych: samotny, senny, skronie, zimnej, ściany, cisza, liście itp. Wykorzystując akustyczne walory języka, oddaje senną atmosferę górskiego poranka, kiedy przyroda wraz z nadchodzącym brzaskiem zaczyna budzić się do życia.
W kolejnych trzech sonetach należących do całego cyklu autor wzbogaca wizję pejzażową o refleksy świetlne, efekty dźwiękowe(szum wodospadu, świst świstaka), wrażenia dotykowe i zapachowe, wydobywa dodatkową gamę kolorów. Uwydatnia w ten sposób zmienność krajobrazu w zależności od pory dnia. We wszystkich czterech odsłonach tego samego krajobrazu poeta eksponuje w szczególności dwa jego elementy: krzak dzikiej róży wtulony w skalne załomy i spoczywającą nie opodal róży próchniejącą limbę.
Klucz interpretacyjny symbolika róży i limby
Róża kipi jaskrawą pąsowością i zielenią młodych liści, limba leży bezwładnie toczona przez pleśń. Autor zestawia te dwa elementy na zasadzie kontrastu. Uruchamia dzięki temu grę skojarzeń, wydobywa szereg symbolicznych sensów:
Symbolika róży
- piękno
- młodość
- życie
- zdrowie
- trwanie
- witalność
- walka z losem
- pełnia sił twórczych
Symbolika limby
- dekadencka melancholia
- lęk istnienia
- brzydota
- starość
- śmierć
- choroba
- przemijanie
- bierność
- przegrana
- słabość
- obojętność
- martwota
Kontrast ewokuje wielość zaszyfrowanych znaczeń.
Próchniejąca limba – na pewno niegdyś potężna i okazała – przypomina rosnącej obok róży o nieuchronnym schyłku każdego istnienia. Jej milcząca obecność potęguje napięcie emocjonalne róży, staje się przyczyną trwogi i niepokoju, jakie przeżywa słaby, ale pełen witalnej siły kwiat.
Jaki sens nadaje poeta utworowi poprzez zastosowanie symboli?
Dzięki poetyce symbolicznej perspektywa przestrzenna splata się z perspektywą egzystencjalno-filozoficzną. Wiersz – krajobraz staje się przez to tekstem głęboko refleksyjnym, poematem o trwaniu i przemijaniu.
Dla porównania przeczytajcie wiersz Tadeusza Różewicza. Zobaczcie, w jak odmienny sposób wykorzystuje poeta motyw róży, aby również mówić o życiu i śmierci:
Róża
Róża to kwiat
albo imię umarłej dziewczyny
Różę w ciepłej dłoni można złożyć
albo w czarnej ziemi.
Krew odeszła z bladego płatka
kształt opuścił suknie dziewczyny.
Ogrodnik troskliwie krzew pielęgnuje
ocalony ojciec szaleje.
Pięć lat mija od Twej śmierci
kwiat miłości, który jest bez cierni.
Dzisiaj róża rozkwitła w ogrodzie
pamięć żywych umarła i wiara.
Zobacz:
Omów impresjonizm jako nurt w malarstwie i przedstaw jego wpływ na literaturę polską.