Tego się naucz!
Elementarne pytania, na które musisz umieć odpowiedzieć, to:
- W jaki sposób zmieniała się postawa poety wobec świata?
- Do jakiej filozofii odwoływał się w swoich wierszach?
- Jakie techniki obrazowania wykorzystywał w kolejnych etapach swej twórczości?
Znajomość tych kwestii pozwoli Ci uporządkować wiedzę na temat poezji Kasprowicza.
Epoka – Młoda Polska
Nurt – przede wszystkim modernizm i symbolizm młodopolski.
Miejsce w polskiej literaturze – istotne zwłaszcza w Młodej Polsce. To jeden z najzdolniejszych poetów tego czasu z Tetmajerem i Micińskim tworzą modernistyczną trójcę.
.
Twórczość
Twórczość Jana Kasprowicza dzieli się na kilka etapów:
- naturalistyczny (cykl sonetów Z chałupy, w których w sposób fotograficzno-reporterski ukazał nędzę chłopów),
- modernistyczny (powstaje wtedy np. cykl czterech sonetów Krzak dzikiej róży, które realizują założenia symbolizmu)
- ekspresjonistyczny (hymny Ginącemu światu i Salve Regina, zapowiadające nowe kierunki w sztuce XX w.,
- franciszkański, bowiem poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytania metafizyczne i religijne doprowadziły poetę do franciszkanizmu.
Dlatego znajdziesz:
- We wczesnych wierszach elementy realizmu i naturalizmu – szczegółowe opisy nędzy chłopskiej, chorób, głodu, wycieńczenia, trudów nauki. Warto przywołać wątek biograficzny – poeta pochodził z kujawskiej wsi.
- W utworach po 1891 roku – etapu modernistycznego – elementy impresjonistyczne i modernistyczne. Opisy pejzażu górskiego, uczuć dekadenckich, poczucia samotności i schyłkowości świata. Tu też symbolizm – krzak dzikiej róży jako samotna jednostka targana podmuchami wiatru. Poeta impresjonistyczny wielką wagę przykłada do pejzażu – barw, ulotności, odczuć.
- Bunt przeciw Bogu i relacja Bóg – człowiek – to ważny temat Kasprowicza. najpierw dramatyczne, pełne goryczy oskarżenie Stwórcy – np. w hymnie Święty Boże, Święty Mocny…, a potem miłość do Niego i aprobata Jego woli. Hymny są świadectwem przełomu światopoglądowego poety i próbą znalezienia odpowiedzi na podstawowe pytania: kim jest człowiek?, kim jest Bóg?, jaki jest Jego stosunek do człowieka? Święty Boże – hymn, w którym Bóg zostaje ukazany jako zimny, nieczuły, obojętny na los człowieka. Przestałem się wadzić z Bogiem… – utwór zamykający ostre oskarżenia Stwórcy o znieczulicę i okrucieństwo względem człowieka zawarte np. w Dies irae. Księga ubogich jest wyrazem akceptacji świata, zbliżenia się do postawy franciszkańskiej i fascynacji góralskim folklorem.
- Motyw apokalipsy w Hymnach. Poeta rysuje przejmujący obraz a końca świata.
- Temat patriotyczny – znany wiersz – Rzadko na moich wargach… – wiersz poświęcony pojęciu ojczyzny – jasny, prosty i wzruszający. Nie powinniśmy ufać ludziom, którzy afiszują się swoją miłością do kraju, bo na pewno jest w tym coś nieszczerego.
Tematy społeczne w naturalistycznej stylistyce
Wstrząsające obrazy nędzy i poniżenia prostych ludzi to w literaturze domena prozy, w poezji należą raczej do rzadkości, bo temat jest w samej istocie „niepoetycki”. Jego obecność w twórczości Kasprowicza tłumaczy się plebejskim rodowodem autora, jego silnym emocjonalnym związkiem z kujawską wsią, z której pochodził.
Jan Kasprowicz, poeta głęboko przejęty losem najuboższych, jawi się jako kontynuator pozytywistycznego wzorca poezji społecznej, uprawianej choćby przez Marię Konopnicką.
W chałupie
Ten wiersz sytuuje się na pograniczu realizmu i naturalizmu. Zawiera niezwykle szczegółowy, przesycony surowością opisu rysunek chłopskiej izby. Poeta wylicza kolejne elementy wypełniające przestrzeń: stłuczona szyba zapchana szmatą, gnijąca poręcz łóżka, wyszczerbione policzki, okopcone garnki, zgnieciony kartofel – eksponują brzydotę otoczenia i nędzę jego mieszkańców. Bury, posępny koloryt wiersza kontrastuje z wyglądem postaci kobiecych nakreślonych z modernistycznym wyczuleniem na kolor. Ciemne włosy i niebieskie oczy matki, zaróżowione policzki i czerwone usta córki – to szczegóły wychwycone z fotograficzną skrupulatnością. Kontrast brzydoty i szarości otoczenia z żywą kolorystyką postaci potęguje oskarżycielski ton wiersza.
Cykl sonetów Z chałupy
To cykl poetyckich miniatur fabularnych. W każdej z nich odnajdziecie jakiś strzęp chłopskiej biografii naznaczonej piętnem tragizmu: historię chłopki, która po utracie gospodarstwa musiała „pójść na żebry”, tragedię wiejskiego nędzarza umierającego w gorączce (nie stać go na lekarza) bądź los chłopskiego dziecka, które wyjeżdża do miasta, zdobywa wykształcenie okupione wielkim trudem i… umiera na gruźlicę. Ludzkie tragedie opisuje poeta prostymi zdaniami:
A on pisał: Kochani rodzice!…
Skończę… bieda… dużo roboty…
I dziś skończył… umarł na suchoty…
Zwróć uwagę
Do realizacji tematu społecznego autor posłużył się gatunkiem poezji elitarnej – sonetem, który uchodzi w literaturze za formę kunsztowną, zarezerwowaną dla liryki uduchowionej, wysokiej, a nie tematów tak prozaicznych. Zrobił to celowo. Wybrał sonet, by motywom nędzy, cierpienia i poniżenia nadać rangę równie wysoką, podkreślić, że są tak samo ważne i zasługują na wyjątkowe potraktowanie.
Szukaj powiązań
- W piwnicznej izbie, Wolny najmita i Jaś nie doczekał Marii Konopnickiej
- Odjazd z wakacji Juliana Przybosia
Uwaga! Kasprowicz ucieka jednak od moralizatorstwa, wysokiego tonu skarg i lamentacji charakterystycznego dla poezji Konopnickiej na rzecz naturalistycznego opisu, który poprzez swą konkretność, drapieżność ma poruszyć odbiorcę i skłonić do refleksji.
Motywy tatrzańskie w impresjonistyczno-symbolistycznej oprawie
Wiersze – pejzaże ulotne i nastrojowe – potwierdzają fascynację Kasprowicza urodą Tatr. Jak wielu młodopolskich artystów, uległ modzie na Zakopane, góralski folklor i górskie krajobrazy. Ta moda w przypadku Kasprowicza przeszła w zauroczenie. Efektem tej fascynacji są impresjonistyczne wiersze, słowno-malarsko-muzyczne obrazy eksponujące grę kolorów, światła, zapachów, dźwięków, zapachów i wrażeń dotykowych.
Poetyckie impresje Kasprowicza nie są jednak tylko zapisem ulotnej chwili. Magia obrazu – tak, hipnotyczne oczarowanie przełożone na język poezji – niewątpliwie. Lecz elementom tatrzańskiego pejzażu poeta lubi nadawać symboliczne znaczenia. Nie chce, by tatrzańska przyroda była jedynie piękną dekoracją, ale także nośnikiem głębszych filozoficznych treści.
Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach – cykl czterech sonetów
Jest to cykl czterech sonetów, pokazujących ten sam fragment górskiego krajobrazu w różnych porach dnia: rankiem, w południe, po południu i o zmierzchu. W zależności od pory dnia zmienia się kolorystyka i nastrój, dominują wrażenia różnych zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku. Centralnym motywem są spróchniała limba – symbol słabości, starości i umierania oraz krzak dzikiej róży – symbol witalności, miłości, ale też kruchości ludzkiego życia. Pejzaż jest malowany techniką impresjonistyczną z użyciem synestezji.
Te sonety oddają niezwykłą nastrojowość górskiego krajobrazu uchwyconą w czterech ulotnych odsłonach. Każdy kolejny sonet wzbogaca wizję pejzażową o dodatkowy element:
- Sonet I – stanowi opis przestrzeni nakreślony w pastelowych kolorach, wtopiony w plan oniryczny; pawiookie stawy drzemią pośród szarych złomów skalnych, panuje absolutna cisza.
- Sonet II – opis przestrzeni zostaje wzbogacony refleksami słońca i efektami akustycznymi; słońce wydobywa dodatkową gamę odcieni (srebrnolity pas strumienia, bladobłękitne fale lasu, rozświetlone granity, krzykliwa czerwień róży), słychać odgłosy wodospadu i lekki szum powietrza.
- Sonet III – wrażenia intensyfikuje ruch górskich kozic, dźwięk wodospadu, świst świstaków i szum ptasich skrzydeł.
- Sonet IV – pojawiają się wrażenia zapachowe i dotykowe: pachną świeże zioła, hale przypominają miękki aksamit.
Zmienność krajobrazu uzasadniają zmieniające się pory dnia. Pierwsza odsłona ma miejsce o brzasku, druga w południe, trzecia w porze popołudniowej, czwarta zaś o zmierzchu.
Warstwa symboliczna tego cyklu wiąże się z dwoma motywami roślinnymi: krzakiem dzikiej róży i próchniejącą limbą. Róża kipi jaskrawą pąsowością i zielenią młodych liści, limba także skrzy się – lecz czerwonością próchna. Leży bezwładna, toczona przez pleśń.
Wyobraźnia artysty uruchamia grę skojarzeń. W róży dostrzega nie tylko zewnętrzną urodę, ale i młodość, życie, trwanie, witalność, pełnię sił twórczych, a także melancholię, lęk przed istnieniem, kruchość egzystencji. Limba przypomina mu o brzydocie, przemijaniu, śmierci, chorobie, słabości.
Ta wielość zaszyfrowanych treści wiąże się z zestawieniem dwóch tak różnych motywów. Powalona przez wichry, niegdyś potężna limba jaskrawą czerwienią swego próchna przypomina rosnącej nieopodal róży o nieuchronnym schyłku każdego istnienia.
Szukaj powiązań
- Limba Adama Asnyka;
- Melodia mgieł nocnych, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, W Białem, W lesie Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
- Malarstwo Stanisława Witkiewicza;
- Obrazy tatrzańskie w malarstwie Leona Wyczółkowskiego, Jacka Malczewskiego, Władysława Ślewińskiego;
- Balet Harnasie Karola Szymanowskiego
Katastrofizm
Obrazy ginącego świata znamy choćby z Apokalipsy św. Jana. Do biblijnej tradycji odwołał się Kasprowicz – katastrofista, gdy utracił wiarę w ludzi i trwałe wartości. Kiedy ogarnia nas zwątpienie, mamy poczucie nadchodzącego kresu. Kiedy dramat życiowy dopada artystę, to paradoksalnie zyskuje na tym poezja, bo artysta poczucie swojego osobistego upadku i końca potrafi przetworzyć w nadzwyczajne, katastroficzne wizje konającego świata.
Dies irae
- W hymnie tym dominuje jako nurt estetyczny ekspresjonizm, a jako nurt filozoficzny katastrofizm.
- To symboliczna wizja Sądu Ostatecznego i końca świata.
- Artysta wydobywa piękno katastrofy i jej okrucieństwo. motywy apokaliptyczne, między innymi ciała wychodzące z grobów czy obraz grzesznej pramatki Ewy rządzącej światem wraz z szatanem.
- Straszliwe zdarzenia zapowiada przeraźliwy dźwięk trąb i zjawiska świetlne: krzepnięcie ognia i ciemnienie blasku.
- Grozę wywołuje skojarzenie obrazów o spotęgowanej sile wyrazu dzięki nagromadzonym przeciwieństwom: złotowłosa, piękna Ewa kontrastuje z obślizgłym szatanem, podniosły dźwięk trąb z trywialnością ludzkich zachowań, czerwień ognia i krwi z czernią nieba.
- Człowiek w hymnie jest grzeszny, samotny i opuszczony przez nielitościwego, dalekiego Boga. Podmiot liryczny wyraża bunt prometejski przeciw takiemu statusowi człowieka, oskarża też Boga o niesprawiedliwość i spowodowanie zła na ziemi. Mówi, że świat ma o tyle sens, o ile istnieje w nim człowiek.
Uwaga!
Skojarz ten motyw z kolędą Franciszka Karpińskiego Bóg się rodzi. Wizja katastrofy to ciąg przerażających obrazów: płomienisty miecz na niebie, powstanie upiorów z grobów, miliardy krzyży, roje żmij i pijawek, rzeka krwi… Są one symbolami Bożego gniewu, uosabiają pojętą w duchu manichejskim walkę dobra ze złem.
Święty Boże, Święty Mocny
Zawarte są tu wizje zagłady. Ludzie, cała przyroda, zwierzęta – wszyscy zmierzają w kierunku samotnej, wykopanej mogiły – symbolu końca świata. Nastrój grozy potęgują kraczące wrony i kruki będące uosobieniem pesymizmu. Zwiastują one nieuchronność katastrofy. Obserwatorem strasznego widowiska jest Bóg – obojętny wobec ziemskiego dramatu, który sam reżyseruje.
Szukaj powiązań
- Przez kresy i Żal Józefa Czechowicza;
- Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza;
- Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza;
- Ten czas, Pokolenie i Mazowsze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego;
- U wrót doliny Zbigniewa Herberta
Bóg – świat – człowiek – zło – cierpienie
To kwestie, nad którymi rozmyślają filozofowie od zamierzchłych czasów. Te same pytania zadają sobie zwykli ludzie. Czy Bóg, jako stwórca świata, stworzył również zło? Jeśli istotnie je stworzył, to dlaczego karę na Sądzie Ostatecznym ponosi za nie człowiek, a karę tę wymierza Bóg, twórca zła? Jeśli zło istnieje za sprawą Boga, to jak powinien zachować się człowiek? Czcić Stwórcę czy sprzeniewierzyć się Mu? Buntować się przeciwko porządkowi świata czy też zaakceptować go ze wszystkimi sprzecznościami: radością i cierpieniem, rozkoszą i bólem? Te pytania – trudne i do końca nierozwiązywalne – poeta stawia jako człowiek dotknięty osobistym dramatem i jako artysta wrażliwy na cierpienie innych.
Dies irae
Wspomniany już wcześniej hymn Kasprowicza jest w literaturze jedną z najodważniejszych prób nawiązania kontaktu z Bogiem. Nakreślony w tym utworze obraz świata wiąże się z problematyką etyczną, pytaniem o genezę zła i jego sprawcę. Wygłaszający monolog przyjmuje postawę prometejską. Wygłasza bluźnierczą mowę, w której stawia Bogu najpoważniejszy zarzut:
Nic co się stało pod sklepieniem niebiosów,
Bez Twojej woli się nie stało!
Oskarża Stwórcę o zło, ludzkie cierpienie, grzech panoszący się na świecie. W jego słowach obecne są bunt, rozpacz i zwątpienie w Bożą miłość.
Uwaga! Hymny Kasprowicza są stylizowane na tradycyjne średniowieczne hymny kościelne. Dies irae nawiązuje do hymnu mszalnego autorstwa Tomasza z Celano śpiewanego w Dzień Zaduszny.
Święty Boże, Święty Mocny
Druga, równie dramatyczna próba nawiązania kontaktu z Bogiem. To poruszająca analiza ludzkiego losu w świecie zdominowanym przez zło i cierpienie. Osoba mówiąca w wierszu to nowy, współczesny Prometeusz, który wadzi się z Bogiem o kształt świata. Postrzega Stwórcę jako nieczułego, obojętnego na sprawy człowieka dawcę cierpienia.
Hymn świętego Franciszka z Asyżu
Spokojny, wyciszony poemat – po okresie dramatycznego buntu przychodzi okres wyciszenia, pogody ducha, radości z odzyskanego spokoju, równowagi wewnętrznej. W tym wierszu głoszona jest afirmacja Boga, „rozdawcy bolesnych stygmatów”. Przeciwności losu zostają uznane za naturalny porządek rzeczy. Poeta staje się wyznawcą programu radosnej wiary bliskiej postawie świętego Franciszka, której charakterystyczne cechy to pokora wobec losu, cierpliwość i miłość bliźniego.
Księga ubogich
To również wyraz pojednania ze światem i z Bogiem:
Przestałem się wadzić z Bogiem –
Serdeczne to były zwady:
Zrodziła je ludzka niedola,
Na którą nie ma już rady.
Zgodę ze światem łączy poeta z kontemplacją przyrody i zachwytem nad urodą pejzażu. W pięknie natury i kontakcie z prostym ludem poszukuje harmonii. Wraca do religijnych pojęć wyniesionych z lat młodości. Księga ubogich to pochwała Boskiego porządku świata i akceptacja wszystkiego, co przyniesie los.
Szukaj powiązań
Polemiki z Bogiem:
- Wielka Improwizacja (III cz. Dziadów Adama Mickiewicza);
- Hymn (o zachodzie słońca) Juliusza Słowackiego;
- Dusiołek Bolesława Leśmiana.
Afirmacja Boga i świata:
- Przedśpiew i Ogród przedziwny Leopolda Staffa;
- Dwór Czesława Miłosza.
Tematy, z którymi można powiązać wiersze Jana Kasprowicza
• nędza i poniżenie prostych ludzi
• pejzaż
• katastrofizm
• Sąd Ostateczny
• prometeizm
• teodycea chrześcijańska
• franciszkanizm
Teodycea – dziedzina myśli filozoficznej i teologicznej poświęcona próbom uzgodnienia sprzeczności między faktem istnienia zła i niesprawiedliwości na świecie a wiarą w dobrego, wszechmocnego Boga. Rozważa problem zwiaąku pomiędzy Bogiem jako stwórcą świata a złem, które istnieje. Kasprowicz w Hymnach odwołuje się do rozważań na ten temat.
Terminy do zapamiętania
- Dekadentyzm – zespół poglądów i postaw życiowych, typowych dla przełomu XIX i XX w. Dekadentyzm głosił przekonanie o upadku cywilizacji europejskiej, jej wartości moralnych i norm obyczajowych. Głoszono wówczas wyczerpanie europejskiej kultury. Dekadenci przyjmowali postawę bierności i rezygnacji, nie mieli sił na walkę z bólem istnienia, jedynymi wartościami okazywały się sztuka i erotyka. Dekadentyzm łączy się też z tęsknotą do śmierci lub nirwany. Francuski poeta Paul Verlaine jeden ze swoich wierszy zatytułował właśnie Decadence, czyli schyłek, upadek, niemoc.
- Ekspresjonizm – awangardowy kierunek w sztuce początku XX w. Rozpoczął się w malarstwie, ale później zagościł w literaturze. Reprezentuje estetykę antyrealistyczną. Zadaniem sztuki jest wyrażanie wewnętrznego świata człowieka, jego psychicznych i duchowych przeżyć. Odwołuje się do emocji, operuje bardzo silnymi środkami wyrazu, takimi jak na przykład kontrast czy brutalizm.
- Impresjonizm – nurt w malarstwie francuskim powstały w latach 80. XIX w. Dążył do oddania subiektywnych, indywidualnych wrażeń artysty. Ukazywał zmienność, ulotność świata. Malarze impresjoniści dużą wagę przywiązywali do światła i koloru. W literaturze impresjonizm jest obecny jako technika opisu pejzażu, najczęściej występuje w liryce.
Zobacz:
Dlaczego Hymny Jana Kasprowicza są wyrazem buntu i katastrofizmu głoszonego przez poetę?
Przemiany w twórczości Jana Kasprowicza. Odwołaj się w pracy do znanych przykładów.