Autor
Adam Mickiewicz – jeden z trzech wielkich, romantycznych wieszczów. Wychowanek powiatowej szkoły ojców dominikanów w Nowogródku, późniejszy student Uniwersytetu Wileńskiego wywarł ogromny wpływ na swoich współczesnych. Stworzył fundamenty polskiego romantyzmu, wskazał nowe sposoby postrzegania świata. W całej swej twórczości pozostał niezmiennie wyrazicielem romantycznego przekonania, że istota rzeczy mieści się poza porządkiem rozumu: w mrocznych sferach metafizyki, w najskrytszych tajemnicach natury. Jako artysta był poetą – rewolucjonistą (Oda do młodości), twórcą balladowego teatru niezwykłości (Ballady i romanse), moralistą (Dziady cz II), tragicznym kochankiem (Dziady cz. IV), romantycznym wędrowcem (Sonety krymskie), poetą rozstrzygającym dylematy polskich spiskowców (Konrad Wallenrod), profetą (Dziady cz. III), piewcą ziemiańskiej Arkadii ( Pan Tadeusz)…Twórczość poety ściśle wiąże się z jego biografią naznaczoną romantycznym piętnem . Składa się na nią niespełniona, pierwsza miłość, młodzieńcza działalność konspiracyjna w Towarzystwie Filomatów i Filaretów, zsyłka w głąb Rosji, podróże po Europie, emigracja, wykłady na europejskich uniwersytetach w Lozannie czy Collage de France, działalność publicystyczna w Trybunie Ludów i polityczna przy organizacji legionów. Mickiewicz zmarł na cholerę w dalekiej Turcji, gdzie wyjechał, by w czasie trwającej tam wojny krymskiej zorganizować oddział kozacki do walki z Rosją.
Tytuł
III część Dziadów bierze swój tytuł od starego, sięgającego jeszcze czasów pogańskich obrzędu kultywowanego na kresach wschodnich przez ludzi z gminu. Uroczystość ta odbywała się przeważnie w przycmentarnych kaplicach. Zgromadzeni ludzie uczestniczyli w obrządku wywoływania duchów, które zapraszali na ucztę składającą się z jadła , trunków i owoców. W utworze Mickiewicza obrzęd dziadów stanowi ramę kompozycyjną dla całego cyklu: II, IV, I i III części Dziadów i pozwala poecie stworzyć mistyczne widowisko z udziałem duchów, widm i upiorów. W części III noc dziadów odbywa się w ostatniej, dziewiątej scenie utworu.
Tło epoki
Romantyzm był w historii Europy epoką niezwykle burzliwą i wzniosłą. Obraz Delacroix Wolność wiodąca lud na barykady stał się symbolem czasu, któremu przyświecały ideały wolności i równości. Zapoczątkowała je Wielka Rewolucja Francuska, zakończyła Wiosna Ludów ( w Polsce powstanie styczniowe). Romantyzm ukazał Europie siłę buntu, niezgody na świat, sprzeciwu wobec wszelkich przejawów zniewolenia.
Czytając III część Dziadów, dotykamy istoty romantyzmu, który był w naszym kraju przede wszystkim ideologią walki o utraconą wolność. Romantyzm w Polsce to czas szczególnie niespokojny i tragiczny, okres działalności spiskowej wymierzonej w carski aparat władzy, czas narodowych powstań, prześladowań i represji, zsyłek w głąb Rosji… Trudno wskazać drugi utwór przejawiający tak głęboki związek z dziejącą się historią jak właśnie III część Dziadów. Przez pryzmat ludzkich losów ukazał autor jeden z najbardziej wstrząsających i tragicznych okresów naszych dziejów.
Fakty i opinie (Geneza utworu)
Mickiewicz napisał III część Dziadów w Dreźnie po upadku powstania listopadowego. Miała być próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął w nim udziału.
Wieść o wybuchu powstania zastała go we Włoszech. Natychmiast przybył do Wielkopolski, ale próby przedostania się na teren Królestwa Polskiego nie podjął. Wśród współczesnych wywołało to mieszane uczucia: romantyczny wieszcz uznawany za duchowego przywódcę narodu w chwili próby zawiódł. A zatem rozdźwięk między słowem a czynem? Rzecz kontrowersyjna. Sam pisarz zapewne najlepiej nie czuł się w tej sytuacji. Po ośmiu miesiącach pobytu w Wielkopolsce wyjechał do Drezna. Tam rozpoczął pracę nad III częścią Dziadów. Przywołał w utworze wcześniejsze wydarzenia związane z procesem filomatów w 1823 roku. Sam był wówczas jednym z uwięzionych spiskowców. Rekonstruując wypadki z tamtych lat, nadał prowincjonalnemu skądinąd procesowi wymiar narodowej martyrologii.
Uporządkuj treść
W trakcie lektury nie oczekuj przyczynowo – skutkowego ciągu wydarzeń i tradycyjnej akcji. W scenach często niewiele się dzieje, każda z nich może stanowić osobną, autonomiczną całość. Wątki nie są uporządkowane. Wśród głównych treści III części Dziadów można wymienić:
- Wątki martyrologiczne:
- znajdziesz je w scenie I zwanej więzienną, gdzie uwięzieni w klasztorze Bazylianów spiskowcy rozmawiają o prześladowaniach. Znamienna staje się przesycona detalami, wstrząsająca opowieść Jana Sobolewskiego o młodych Polakach wywożonych kibitkami na Sybir.
- W scenie VII Rozgrywającej się w Salonie Warszawskim Adolf opowiada o tragicznym losie Cichowskiego, spiskowca, który w wyniku drastycznych metod śledztwa popadł w obłęd.
- Dopełnieniem tych wątków może być historia młodego Rollinsona: prześladowany i umęczony popełnia samobójstwo.
- Wątek prometejski – to scena z Wielkiej Improwizacji, jeden ze znakomitszych w literaturze monologów romantycznych, polemika człowieka z Bogiem o kształt świata naznaczonego złem, o sens cierpienia, które stało się udziałem Polaków. Autorem monologu jest Konrad, grzesznik i bluźnierca, który domaga się od Boga rządu dusz, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć ludziom lepszy świat i rządzić uczuciem.
- Wątek mesjanistyczny – kluczowa scena dramatu, ujęta w formę mistycznego widzenia, jakiego doznaje ksiądz Piotr. Uruchamia czas mitu religijnego, odsłania sens historii Polski widzianej jako powtórzenie ofiary Chrystusa: centralnym motywem widzenia jest obraz Polski rozpiętej na krzyżu ukutym z trzech zaborców i wizja przyszłego zbawcy o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery.
- Wątek skupiony wokół oceny postaw polskiego społeczeństwa wobec zaborcy – to przede wszystkim scena VII (Salon Warszawski) i scena VIII (Pan Senator). W tej pierwszej obserwujemy dwa przeciwstawne obozy polityczne: „ Towarzystwo stolikowe” złożone z karierowiczów, lojalistów, oficerów, którzy przeszli na carską służbę i „Towarzystwo przy drzwiach” czyli młodych patriotów, spiskowców szeptem rozprawiających o wywózkach i prześladowaniach. Pretekstem do konfrontacji obydwu środowisk staje się w tej scenie opowieść Adolfa o tragicznym losie Cichowskiego, która w ugodowcach wywołuje niesmak i zgorszenie. Podobny kontrast postaw ukazuje scena balu u Senatora. Wykwintnego widowiska nie jest w stanie zakłócić nawet wstrząsająca sprawa Rollinsona, którego matka przychodzi błagać senatora o łaskę dla syna.
- Wątek metafizyczny – funkcjonuje w zasadzie w całości utworu. Romantyczny świat grozy wdziera się przestrzeń historyczną, towarzyszy bohaterom niemalże w każdej chwili. Domyka ten wątek noc dziadów przedstawiona w ostatniej, dziewiątej scenie utworu. Guślarz wzywa tu ducha, który niegdyś ukazał się Pasterce. Dziewczyna rozpoznaje go wśród wywożonych na Sybir zesłańców. Domyślamy się, że Widmo z II części Dziadów, Gustaw – Konrad i tajemniczy zbawiciel o imieniu czterdzieści i cztery to ta sama osoba. Na cmentarzu rozgrywa się też epizod pośmiertnych mąk carskich służalców, będąca zapowiedzią kary, jaka dosięgnie wszystkich zbrodniarzy.
Sens i przesłanie
Mickiewicz napisał III część Dziadów po upadku powstania listopadowego w atmosferze narodowej klęski, rozczarowania, poczucia beznadziejności. W dziejącej się historii chciał mimo wszystko zobaczyć jakiś głębszy sens, stąd nadał jej wymiar sakralny, metafizyczny. Losy okrutnie doświadczonej Polski wpisał w ramy szerzej pojmowanej filozofii dziejów. Ukazał je jako element boskiego planu świata, podkreślając, że męczeńska Polska ma odegrać w dziejach Europy rolę współczesnego Chrystusa, ma poprzez swoje cierpienie zbawić siebie i inne uciemiężone narody. Jej ofiara nie jest więc przypadkowa, prowadzi ku odkupieniu. Polsce przypada więc misja szczególna, rola Mesjasza, wybrańca narodów, który tak jak Jezus musi najpierw ponieść śmierć na krzyżu, by zmartwychwstać i zbawić innych.
TEST Szczegóły
— jeśli czytałeś III część Dziadów, to wiesz…
Kto i kiedy opowiada bajkę o ziarnie, które zakopał diabeł, by zniweczyć boski plan?
Żegota w scenie więziennej
Jakie dwa ptaki pojawiają się w scenie Małej improwizacji?
Orzeł i kruk
Kiedy rozgrywa się Wielka Improwizacja?
W noc wigilijną
Kto w scenie Widzenia księdza Piotra stoi u stóp ukrzyżowanej Polski?
Matka – Wolność
Jaką moc przypisuje Konrad poezji w scenie Wielkiej Improwizacji?
Poezja porusza wszechświat, potrafi wprawić w ruch kometę.
W jakim typie literatury gustują Polacy zdaniem jednego z Literatów „towarzystwa stolikowego”?
W sielankach.
Kto towarzyszy pani Rollinson podczas wizyty u Nowosilcowa?
Ksiądz Piotr i Kmitowa.
DO ODPOWIEDZI Z III CZĘŚCI DZIADÓW
Wskaż cechy gatunkowe III części Dziadów jako dramatu romantycznego.
Konstrukcja III części Dziadów dowodzi, że jest to tekst zbudowany według nowych reguł poetyki romantycznej.
Przesądza o tym:
- Zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Wydarzenia dzieją się w różnych miejscach: klasztorze bazylianów, Salonie Warszawskim, domu wiejskim pod Lwowem itp. Czas akcji jest symboliczny, funkcjonuje wiele wątków.
- Synkretyzm rodzajowy – Dziady nie zachowują czystości rodzajowej. Obok typowych dla dramatu kwestii dialogowych znajdziemy w tekście zarówno elementy epiki (np. opowieść Adolfa o Cichowskim, opowieść Jana Sobolewskiego) jak i liryki (Wielka Improwizacja).
- Synkretyzm stylowy – łączą się w Dziadach również konwencje estetyczne. Tragizm miesza się z komizmem, groteską, operą. Po patetycznej scenie Wielkiej Improwizacji pojawią się komiczne diabły, dramatyzm sprawy pani Rollinson zostaje zderzony z elementami operetki.
- Współistnienie światów realistycznego i fantastycznego – niemal w każdej scenie bohaterom towarzyszą postacie nierealne. Rzeczywiste miesza się z nierzeczywistym, ziemskie z zaziemskim, realizm z metafizyką. Dobre i złe duchy walczą o dusze bohaterów, wiele scen np. Widzenie księdza Piotra, widzenie Senatora, prolog rozgrywa się na granicy jawy i snu.
- Luźna kompozycja – dramat składa się z prologu i 9 scen, które stanowią przemyślaną całość, ale każda ze scen ma charakter autonomiczny, może funkcjonować poza kontekstem utworu.
Jaką funkcję spełnia w utworze Prolog?
Prolog to scena mistyczna i symboliczna, rozgrywająca się w przestrzeni snu. Sen był w ujęciu romantyków miejscem kontaktu ze sferą pozaziemską i tutaj też rozgrywa się walka dobrych i złych duchów o duszę bohatera. Wpływ pozaziemskich istot na los człowieka wydaje się jednak niczym wobec siły ludzkiej wiary i myśli, które są w stanie „ zwalać i podźwigać trony”. Natchniony tą myślą bohater przechodzi duchową transformację: Gustaw przemienia się w Konrada. Na więziennym murze napisze: Gustavus obit – natus Conradus (Umarł Gustaw. Narodził się Konrad.) Umarł tragiczny kochanek, narodził się patriota, spiskowiec, poeta, który zanuci szatańską pieśń zemsty „ z Bogiem i choćby mimo Boga”.
Prolog jest więc wstępem do całego utworu, wprowadzeniem w jego mistyczny klimat, zawiera ważny motyw transformacji bohatera, która stała się jedną z podstawowych figur symbolicznych literatury romantycznej.
Scharakteryzuj główne treści Wielkiej Improwizacji.
Wielka Improwizacja to podniosły a zarazem bluźnierczy monolog wygłoszony przez spiskowca – poetę uzurpującego sobie boskie prawo władzy nad światem. Poruszony dramatyczną opowieścią o prześladowaniach i wywózkach zaczyna improwizować. Wypowiada wielkie bluźnierstwa, oskarża Boga o chłodny racjonalizm, brak miłosierdzia, obojętność wobec ludzkich losów, zło i cierpienie, jakiego doświadcza człowiek, wreszcie próbuje nazwać Stwórcę nie ojcem lecz carem świata, chociaż to bluźnierstwo „doszeptuje” szatan. Konrad szarga boski majestat, by sam objąć władzę nad światem. Domaga się „ rządu dusz”, chce stworzyć świat szczęśliwy, wolny od zła. Ogromna siła uczucia pozwala dumnemu i pełnemu pychy indywidualiście na identyfikację z ludźmi i skłania do poniesienia największej ofiary: cierpienia za miliony niczym mityczny Prometeusz. Prometeizm Konrada to bunt i deklaracja poświęcenia za ogół.
Szaleńczy monolog kończy się omdleniem. Jest ono znakiem boskiego potępienia Konrada. Bóg nie odpowiedział na jego prowokację, odmówił mu wiedzy o sensie cierpienia, pozostał niewzruszony, skazując buntownika na potępienie.
Do jakiej filozofii nawiązuje Wielka Improwizacja?
Wielka Improwizacja to polemika człowieka z Bogiem wpisana w problematykę chrześcijańskiej teodycei.
Teodycea – dziedzina filozofii poświęcona próbom uzgodnienia sprzeczności powstającej pomiędzy faktem istnienia zła na ziemi a wiarą w dobrego i sprawiedliwego Boga. Czy Bóg jako stwórca świata jest tym samym stwórcą zła? Jeśli tak, dlaczego człowiek ponosi tego konsekwencje?
Zarzuty, jakie stawia Konrad Bogu, dotykają problemu teodycei. Bohater pytając o sens cierpienia Polaków, próbuje dociec genezy zła i niesprawiedliwości.
Zinterpretuj hasło „Polska Chrystusem narodów”.
Pojawia się w kluczowej dla dramatu scenie Widzenia księdza Piotra i ma charakter profetyczny.
Profetyzm to dar prorokowania, przewidywania przyszłości. Ów dar otrzyma ksiądz Piotr za swoją pokorną, pełną ufności postawę wobec Boga. Przeżyje stan mistycznego uniesienia, w którym ujrzy dzieje Polski i odczyta ich sens.
W ujęciach przywołujących obrazy Męki Pańskiej zobaczy rozpiętą na krzyżu Polskę, która po procesie odbywa drogę krzyżową, by ponieść śmierć na krzyżu a następnie zmartwychwstać.
W Widzeniu… Polska jawi się jako Mesjasz narodów, kraj wybrany przez Boga do spełnienia w Europie szczególnej misji zbawienia siebie i innych narodów poprzez cierpienie. Losy Polski są więc powtórzeniem losów Chrystusa, męczeństwo stanowi element wyższej filozofii – prowadzi do odkupienia.
Jak Mickiewicz ocenia polskie społeczeństwo w III części Dziadów?
Surowo i krytycznie, chociaż nie jest w swej ocenie jednoznaczny. Autor przeciwstawia sobie dwa obozy polityczne: patriotów i zdrajców ojczyzny. Po jednej stronie prześladowani, spiskowcy, po drugiej ugodowcy, arystokratyczna, sprzedajna elita, oficerowie w carskiej służbie, literaci piszący wiersze „ o sadzeniu grochu”, damy podziwiające maestrię Nowosilcowa w organizacji balu. Towarzystwo „przy drzwiach” i towarzystwo „stolikowe”. Męczennicy narodowej sprawy i karierowicze. Do tych drugich zaliczyć trzeba dwie wyjątkowe kreatury: Doktora i Pelikana – carskich zauszników prześcigających się w składaniu donosów na rodaków, by zaskarbić sobie więcej łask u Senatora.
Ocena tak kontrastowych postaw zawiera się w wypowiedzi Piotra Wysockiego, który porównuje naród polski do lawy „ z wierzchu zimnej i twardej” lecz posiadającej swoją głębię. Wierzch to lojaliści i zdrajcy, „ głębia” to ogarnięci patriotycznym szaleństwem konspiratorzy zepchnięci do podziemia.
WYPRACOWANIA Z III CZĘŚCI DZIADÓW
Biografia pokolenia spiskowców tematem III części Dziadów.
Postaw tezę potwierdzającą formułę tematu:
III część Dziadów to zapis tragicznych losów młodego pokolenia uwikłanego w swój czas historyczny. Metaforą jego doświadczenia jest bajka o ziarnie. Przywołaj ją i wyjaśnij jej sens – młodzi spiskowcy zepchnięci do podziemia to ziarno, które wbrew zakusom zaborcy podjęło walkę.
Przywołaj kontekst historyczny:
Utrata niepodległości a co za tym idzie powstanie ruchu spiskowego, min. Towarzystwa Filomatów i Filaretów jako jednej z organizacji konspiracyjnych przygotowujących młodzież do powstania – w konsekwencji prześladowania, represje, wywózki na Sybir.
Podaj przykłady męczeństwa Spiskowców:
Informacje z przedmowy dramatu, które mówią, że wraz z objęciem przez Nowosilcowa namiestnikostwa w Warszawie metody represji przyjęły nad wyraz okrutne formy
- Samobójcza śmierć Rollinsona.
- Opowieść Sobolewskiego o spiskowcach skazanych na zsyłkę – podkreśl drastyczność tej opowieści, przywołaj detale: młody wiek prześladowanych, ogolone głowy, zerwane pagony, kajdany, których nie mogli unieść…
- Historia Cichowskiego, który popada w obłęd.
Zwróć uwagę na stylizację biblijną
Porównanie prześladowań spiskowców do rzezi niewiniątek. Zacytuj: „panie Polska młoda wydana w ręce Heroda…”
Wyjaśnij jej funkcję: sakralizacja, nadanie prześladowanym rangi narodowych męczenników, podkreślenie ich niewinności
Podsumuj
Jaką biografię pokolenia spiskowców przedstawia utwór? Dramatyczną, naznaczoną cierpieniem, odartą z perspektywy nadziei. To lekcja historii ukazana przez pryzmat ludzkich losów przez co bardziej prawdziwa, bliska, wstrząsająca dla nas dzisiaj. Każe postawić pytanie o sens poświęcenia, o straconą młodość. Możesz poszukać analogii w późniejszej historii Polski i pokusić się o refleksję na temat specyfiki polskiego losu.
.
Mesjanizm III części Dziadów źródłem narodowej mitologii czy przejawem narodowej megalomanii?
Wypracowanie chociaż domaga się formy rozprawki, daje możliwość swobodnej wypowiedzi, ustosunkowania się do utworu Mickiewicza.
Zacznij od postawienia tezy, np:
Tak, dzieło Mickiewicza jest dla mnie źródłem narodowej mitologii, która podbudowuje i nobilituje nas jako Polaków.
Lub
Nie, lektura Dziadów wywołuje ironiczny uśmiech. Mickiewiczowska mitologia to przejaw niczym nieuzasadnionego poczucia wyższości.
Wyjaśnij, w czym wyraża się istota mesjanizmu zawarta w Widzeniu księdza Piotra
W swoich rozważaniach możesz pokusić się o refleksję na temat:
Skąd wzięło się w polskiej świadomości przekonanie o tym, że jesteśmy narodem wybranym – genezy szukaj w ideologii sarmackiej, w przeświadczeniu polskiej szlachty o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa. Zastanów się, czy przekonanie o Polsce jako Mesjaszu narodów nie jest tak samo przesadzone jak sarmackie wyobrażenie o wyjątkowości narodu broniącego wiary chrześcijańskiej przed naporem pogan?
Odwołaj się koniecznie do kontekstu historycznego – klęska powstania listopadowego, represje, wywózki na Sybir, atmosfera beznadziejności i rozpaczy – w tej sytuacji naród potrzebował optymistycznej interpretacji dziejącej się historii, wiary, że nie jest to dla Polaków czas stracony. Może zatem źródło nadziei a nie przejaw megalomanii?
Oceń rolę mitu mesjanistycznego dla współczesnych Mickiewicza. Czy rzeczywiście budził nadzieję? Może usypiał naród, każąc mu biernie trwać w cierpieniu i czekać na cud zmartwychwstania? Śmieszne to czy tragiczne?
Rozważ. Na ile koncepcja Mickiewicza była realistyczna? Czy nie nazbyt abstrakcyjna i fantastyczna?
Zakończ rozważania, wyraźnie zaznaczając swoje stanowisko, dając do zrozumienia, jak trudny i niejednoznaczny problem rozważasz.
DO MATURY
Matura pisemna
III część Dziadów tworzy obowiązkowy kanon lektur, dlatego jej obecność na maturze pisemnej jest uzasadniona. Najprawdopodobniej należy spodziewać się analizy fragmentu tekstu niewykluczone że z odniesieniem do całości utworu. Można także oczekiwać analizy porównawczej z innym tekstem np. z Kordianem , który jest zamierzoną polemiką Słowackiego z III częścią Dziadów. Wyobraź sobie, że masz fragment Widzenia księdza Piotra i urywek Monologu Kordiana na Mont Blanc i musisz porównać dwa polemiczne względem siebie hasła Polska Mesjaszem narodów i Polska Winkelriedem narodów. Co zrobisz?
Szukaj podobieństw. Przywołaj koniecznie postać Winkelrieda, rycerza, który poświęcił się w walce. Zauważ winkelriedyzm jest również formą myślenia o Polsce w kategoriach mesjanistycznych, bo przypisuje jej wyjątkową rolę do odegrania w dziejach narodów Europy.
Wskaż różnice: Słowacki myśli bardziej realnie, postrzega Polskę jako naród, który swoją misję zrealizuje poprzez czynną walkę a nie bierne trwanie w cierpieniu w oczekiwaniu na cud.
Matura ustna:
Dziady znakomite do tematów:
- Obrazów narodowej martyrologii
- Oceny społeczeństwa polskiego
- Walki o wolność
- Tematu cierpienia
- Profetyzmu i mistycyzmu
- Prometeizmu
- Portretów narodowych zdrajców
- Kariery
- Motywu matki cierpiącej
- Fantastyki
- Bohatera romantycznego
- Monologów literackich
- Tematu zła
- Relacji Bóg – człowiek
- Stylizacji biblijnej
Zobacz:
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady