Hagiografia
Był wiek XIII, gdy zakon żebrzący dominikanów przeniósł na grunt polski Złotą legendę Jakuba da Voragine’a, popularny w Europie zbiór żywotów świętych. Przepisywano go i dokładano biografie świętych polskich.
- U nas najstarsze zabytki tego rodzaju to pochodzące z początku XI wieku żywoty świętego Wojciecha.
- Obfitsza twórczość w tej dziedzinie przypada na XIII i XIV stulecie. W XIV wieku powstał między innymi Żywot świętej Kingi, żony Bolesława Wstydliwego.
- Wiek XV przynosi pierwsze próby żywotopisarstwa w języku polskim. To między innymi Żywot świętego Błażeja, legenda-pieśń o świętej Dorocie męczennicy, legenda-pieśń o świętym Stanisławie i wierszowana Legenda o świętym Aleksym. Ten ostatni utwór trafił do podręczników i funkcjonuje jako przykład hagiografii wieków średnich.
Legenda o świętym Aleksym
to przykład klasycznego żywotu świętego spisanego w języku polskim. Utwór prezentuje parenetyczny wzorzec ascety. Aleksy był synem bogatego rodu, dzieckiem długo oczekiwanym, „wyproszonym” modlitwami u Boga, a więc zapewne ukochanym. Cóż takiego czyni? W dniu swego wesela pozostawia świeżo poślubioną małżonkę Famijanę i wyrusza w świat na tułaczkę, by całkowicie poświęcić swą myśl i osobę Bogu. Rozdaje, co posiada, nędzarzom, i sam przez wiele lat żebrze u bramy kościoła. Z wyroków Boskich powraca do rodzimego miasta i tu pokutuje lat szesnaście pod schodami domu swego ojca. Znosi liczne niewygody i upokorzenia, a w końcu spisuje swoje dzieje. Kiedy umrze, w jego dłoni tkwić będzie list wyjaśniający – i tak tajemnica zniknięcia Aleksego przestanie być tajemnicą. Zgon świętego nie kończy jednak opowieści o nim. Narrator prezentuje jeszcze cudowne zdarzenia, które miały miejsce po jego śmierci. Jest tu mowa o samoistnym biciu dzwonów, uzdrawiającej woni ciała zmarłego. Oto biografia świętego Aleksego, która dzisiejszych czytelników skłania do zadania kilku pytań.
Na czym polegała „świętość” Aleksego?
Przyjęta przez niego postawa życiowa zgadza się z postulatami filozofii świętego Augustyna. Teoria wielkiego filozofa mówi o odrzuceniu dóbr ziemskich, kontemplacji i modlitwie, doskonaleniu duszy i zupełnym ignorowaniu potrzeb ciała. To Augustyn głosił, iż rzeczy doczesne dążą do nicości i przechodzą w nicość; że pragnie kochać Boga – i nic więcej. Aleksy przyjmuje bierną postawę wobec świata, wybiera pustelniczą drogę do świętości – rezygnuje z małżeństwa, dziedzictwa i miłości rodziny.
Czy w drodze do ołtarza nie krzywdzi swoich bliskich?
Podobne pytanie automatycznie pojawia się w głowach współczesnych czytelników, ale prawdopodobnie nie dręczyło odbiorców średniowiecza. Niemniej polska wersja tego żywotu pogłębia nieco psychologiczne portrety bohaterów. Żona rozpacza po odejściu męża, ale czci go i przysięga zachować czystość oraz pomagać ubogim. Rodzice boleśnie przeżywają zniknięcie Aleksego i nawet go poszukują. A zatem „świętość” bohatera pociąga za sobą emocjonalne koszty jego najbliższych. To cierpienie to też dar złożony Bogu. Dziś powiemy, być może, że dar to nikomu nieprzynoszący dobra, że Aleksy postąpił egoistycznie, pogrążając się w umartwianiu. Wówczas jednak, w wiekach średnich, opowiadano wiele historii o wcielaniu ideału ascezy: o słupnikach, którzy spędzali żywot na słupach, o mnichach, którzy, by wyrzucić z siebie ziemską miłość, rozkopywali grób ukochanej. Żywot świętego właściwie nie zajmuje się ludzkim wymiarem poświęcenia swojego bohatera, lecz prezentuje jego oddanie Bogu, ilustrując w ten sposób ideał teocentryzmu.
Zwróć uwagę
na to, jak odmiennie realizują ideał świętości Aleksy i Franciszek z Asyżu. Aleksy wybiera drogę na wzór wschodni: heroiczne życie pustelnika, skrajną ascezę. Franciszek, choć także głosi ubóstwo, pragnie żyć zgodnie z rytmem natury, pracą zarabiać na chleb, wielbi świat i ludzi jako dzieło Boskie, jest przeciwny dręczeniu ciała. Aleksym kieruje oddanie Bogu. Franciszkiem – miłość do Boga i ludzi.
Legenda o świętej Dorocie
Realizuje inny modny w średniowieczu topos: obrony wiary przez dziewicę. Dorota to wzór przepięknej, czystej dziewicy. Pochodzi z królewskiego rodu. Dobrowolnie rozdaje swój majątek i postanawia służyć Bogu. Tymczasem pokochał ją książę Fabrycjusz. Niestety – poganin. Prosi o rękę Doroty, żądając oczywiście, by wyrzekła się wiary. Bohaterska księżniczka odmawia. Spotykają ją za to straszliwe, dość skrupulatnie tu opisane tortury, jak biczowanie, szarpanie hakami, przypalanie pochodniami, głodówka. Przetrwała, bo czuwał nad nią Chrystus. Broniła wiary, nawet gdy wiedziono ją na śmierć. W chwili egzekucji ukazało jej się Dzieciątko w purpurze.
Żywot św. Kingi
Pochodzi z XIV w., jest tekstem łacińskim, nie jest, jak powyższe, zabytkiem polszczyzny. Autorem żywotu jest zaś spowiednik Kingi z czasów, gdy osiadła już w zakonie klarysek w Starym Sączu. Królewna węgierska poślubiona naszemu Bolesławowi Wstydliwemu była osobą niezwykle pobożną – na widok kościoła biegła ku niemu, padając twarzą ku ziemi i zanosząc modlitwy. To także święta, która zachowała czystość cielesną – w dniu ślubu poprosiła męża, by odłożyli skonsumowanie małżeństwa o rok, i co rok przesuwała ów termin – znów o rok. Znana jest też legenda o kopalni soli i znalezionym w niej pierścieniu Kingi.
Zapamiętaj!
- Legenda o świętym Aleksym zbudowana jest zgodnie ze schematem klasycznego żywotu świętego.
- Prezentuje parenetyczny wzorzec ascety.
- Postawa, którą wybiera Aleksy, to swoista realizacja filozofii świętego Augustyna i teocentryzmu epoki.
- Zagadnienie dzisiejszej aktualności utworu i postawy Aleksego należy dobrze przemyśleć. Wprawdzie ilustracja jego czynów, na przykład kontemplacja pod schodami i ulewą pomyj, wydaje się współczesnym zupełnie absurdalna, lecz podczas rozważań na ten temat należy mieć w pamięci kontekst epoki, w której powstał utwór.
Schemat żywotu świętego:
- Prolog – narrator mówi o motywach swojej opowieści, prosi Boga o pomoc, a słuchaczy o wyrozumiałość.
- Opis narodzin.
- Cudowne dzieciństwo i młodość świętego.
- Małżeństwo (często ślub czystości).
- Ucieczka z domu – rozdanie majątku.
- Prześladowania, umartwienie ciała.
- Cuda czynione za życia (lub cudowne wydarzenia).
- Śmierć.
- Cuda po śmierci ascety.
Zapamiętaj!
- Legenda o świętej Dorocie to przykład piętnastowiecznej poezji polskiej.
- Utwór zbudowany jest zgodnie ze schematem męczeństwa dziewicy broniącej wiary przed pogańskim tyranem.
- Bohaterka legendy jest postacią autentyczną, pochodziła z Aleksandrii lub Kapadocji i zginęła za wiarę w IV wieku n.e.
- Opowieść o Dorocie znajduje się również w Złotej legendzie Jakuba da Voragine’a.
Zobacz:
13. Średniowieczna hagiografia – literackie realizacje (na wybranym przykładzie)
Przedstaw Legendę o św. Aleksym jako przykład literatury hagiograficznej