Legendę o świętym Aleksym jest przykładem polskiej literatury hagiograficznej.
Hagiografia w Polsce
Był wiek XIII, gdy zakon żebrzący dominikanów przeniósł na grunt polski Złotą legendę Jakuba da Voragine’a, popularny w Europie zbiór żywotów świętych. Przepisywano go i dokładano biografie świętych polskich.
U nas najstarsze zabytki tego rodzaju to pochodzące z początku wieku XI żywoty świętego Wojciecha. Obfitsza twórczość w tej dziedzinie przypada na XIII i XIV stulecie. W wieku XIV powstał między innymi Żywot świętej Kingi, żony Bolesława Wstydliwego. Wiek XV przynosi pierwsze próby żywotopisarstwa w języku polskim. To między innymi Żywot świętego Błażeja, legenda-pieśń o świętej Dorocie męczennicy, legenda-pieśń o świętym Stanisławie i wierszowana Legenda o świętym Aleksym. Ten ostatni utwór trafił do podręczników i funkcjonuje jako przykład hagiografii wieków średnich.
Żywot świętego ma specyficzną budowę:
- Prolog – czyli wypowiedź autora, mówi on o przyczynach, dla których opisuje żywot świętego, prosi o pomoc i wyrozumiałość.
- Vita – opis życia świętego.
- Opis narodzin świętego.
- Cudowne dzieciństwo (pierwsze objawy zdradzające niezwykłą osobowość).
- Młodość świętego (coraz wyrazistsze ujawnianie się licznych cnót).
- Małżeństwo (często związane ze ślubem czystości).
- Ucieczka ascety z domu.
- Cuda czynione przez świętego za życia.
- Prześladowanie, umartwianie.
- Pasja – męczeńska śmierć świętego.
- Miracle – cuda czynione po śmierci.
Legenda o św. Aleksym to przykład żywotu świętego
Utwór prezentuje parenetyczny wzorzec ascety.
- Aleksy był synem z bogatego rodu, dzieckiem długo oczekiwanym, „wyproszonym” modlitwami u Boga, a więc zapewne ukochanym. Cóż takiego czyni? W dniu swego wesela pozostawia świeżo poślubioną małżonkę i wyrusza w świat na tułaczkę, by całkowicie poświęcić swą myśl i osobę Bogu. Rozdaje, co posiada, nędzarzom, i sam przez wiele lat żebrze u bramy kościoła.
- Z wyroków Boskich powraca do rodzinnego miasta i tu pokutuje lat szesnaście pod schodami domu swego ojca. Znosi liczne niewygody i upokorzenia, a w końcu spisuje swoje dzieje. Kiedy umrze, w jego dłoni tkwić będzie list wyjaśniający – i tak tajemnica zniknięcia Aleksego przestanie być tajemnicą.
- Zgon świętego nie kończy jednak opowieści o nim. Narrator prezentuje jeszcze cudowne zdarzenia, które miały miejsce po jego śmierci. Jest tu mowa o samoistnym biciu dzwonów, uzdrawiającej woni ciała zmarłego.
Legenda o św. Aleksym spełnia wszelkie wymogi gatunku, jakim były żywoty świętych, ukazuje cierpienia świętego, dyskusyjne dziś, lecz spełniające postulaty filozofii św. Augustyna oraz realizujące ideę teocentryzmu.
Dyskusyjność postawy św. Aleksego
Z punktu widzenia człowieka współczesnego całość dokonań Aleksego, jego wybór drogi do Boga, wydaje się niezrozumiały. Trudno dziś uwierzyć, by świętość wymagała tak drastycznych upokorzeń i cierpień. Niemniej nie dziwi mnich buddyjski lub ktoś, kto wybiera się do Tybetu, by zgłębiać filozofię Wschodu, odciąć się od cywilizowanego świata i pogrążyć w kontemplacji. Nawet dziś. Tym bardziej więc nie powinna dziwić postawa ascety sprzed stuleci. Jednak nawet w kontekście swojej epoki bardzo surowy model religijności, który wybrał, budzi kontrowersje.
Decyzje św. Aleksego:
- wyrzekł się bogactwa (rozdał majątek),
- porzucił dom rodzinny, nowo poślubioną żonę,
- postanowił trwać w czystości ciała,
- cierpiał głód, zimno, nędzę,
- ukrył przed światem swoje imię (anonimowość),
- znosił upokorzenia i niewygody (lata pod schodami domostwa).
Uzasadnienie tych decyzji:
- bo wypełniał polecenia ewangelii (np. ubóstwo),
- bo cierpienia ciała miały prowadzić do udoskonalenia duszy,
- bo odrzucenie dóbr ziemskich jest gwarancją zbawienia,
- bo tylko przez kontemplację i miłość Boga można się do Niego zbliżyć i doznać łaski.
Jest to bezkompromisowa, heroiczna, nieakceptująca świata droga do świętości.
Św. Augustyn, który obiecywał poznanie Boga przez iluminację (olśnienie z łaski Boga), rozumiałby zapewne te poczynania. Nie zgodziłby się z nimi św. Franciszek, który był przeciwny umartwianiu „brata ciała”, proponował akceptację świata, wręcz miłość do wszystkiego, co stworzył Bóg (łączył ich postulat ubóstwa, obaj odrzucili rodzinne majątki).
Narzucają się jednak jeszcze inne pytania:
- Czy Aleksy nie był egoistyczny w swoim dążeniu do Boga? Zlekceważył w swojej drodze do świętości ideał miłości bliźniego (przyniósł ból rodzicom, opuścił młodą żonę, zranił tych, którzy go kochali). Niemniej polska wersja tego żywotu pogłębia nieco psychologiczne portrety bohaterów. Żona rozpacza po odejściu męża, ale czci go i przysięga zachować czystość oraz pomagać ubogim. Rodzice boleśnie przeżywają zniknięcie Aleksego i nawet go poszukują. A zatem „świętość” bohatera pociąga za sobą emocjonalne koszty jego najbliższych. To cierpienie to też dar złożony Bogu.
- Czy w dążeniu Aleksego do aureoli nie ma czegoś bezdusznego, nieludzkiego? Wówczas jednak, w wiekach średnich, opowiadano wiele historii o wcielaniu ideału ascezy: o słupnikach, którzy spędzali żywot na słupach, o mnichach, którzy, by wyrzucić z siebie ziemską miłość, rozkopywali grób ukochanej. Żywot świętego właściwie nie zajmuje się ludzkim wymiarem poświęcenia swojego bohatera, lecz prezentuje jego oddanie Bogu, ilustrując w ten sposób ideał teocentryzmu.
- Przed śmiercią załamuje się w Aleksym ideał cierpienia w ukryciu. Przekazuje list, w którym wyjaśnia, co przeżył, kim był. Właściwie dlaczego? Nasuwa się podejrzenie, że jednak pragnął sławy i wyniesienia na ołtarze po śmierci, choć jest to zarazem chwyt motywujący zaistnienie Legendy o św. Aleksym.
Jak ujmują temat świętości i ascezy poeci współcześni?
Poszukiwać odpowiedzi możesz w wierszu:
- Kazimiery Iłłakowiczówny – Opowieść małżonki świętego Aleksego
- Stanisława Grochowiaka – Święty Szymon Słupnik.
Uwaga!
Gdybyś musiał porównać!
Zestawienie św. Aleksego i św. Franciszka uwypukla odmienny stosunek do świata.
- W pierwszym przypadku wszelkie dobra materialne to wrogie pokusy, które trzeba odrzucić.
- W drugim – należy cieszyć się światem; franciszkanizm jest przesycony afirmacją świata.
Typ ascezy Aleksego realizuje surowy model wschodni, franciszkanizm zwiastuje zachodnioeuropejskie zaakceptowanie świata ziemskiego.
Zapamiętaj!
- Hagiografia to żywotopisarstwo świętych, inaczej tzw. żywoty świętych, bardzo rozpowszechnione w epoce średniowiecza. Są to utwory przedstawiające dzieje świętego, propagujące i konstruujące wzór świętego (ascety) – ideał do naśladowania.
- Legenda – gatunek hagiografii ukształtowany we wczesnym średniowieczu. Opowieść nasycona pierwiastkami fantastyki, niezwykłości i cudowności, zwłaszcza o życiu świętych, apostołów i męczenników za wiarę. U schyłku XVIII wieku nastąpiła zmiana w pojmowaniu legendy – zaczęto ją kojarzyć z podaniami ludowymi.
- Motywy legendowe pełnią często w literaturze podobną rolę jak motywy mitologiczne czy biblijne – stanowią punkt wyjścia fabuły.
Zauważ w tekście:
Toposy zawarte w Legendzie o świętym Aleksym, charakterystyczne dla gatunku i epoki.
- Topos porzucenia domu rodzinnego, rezygnacji z wielkiego dziedzictwa, tułaczka. To dość częsty motyw hagiografii. W tej fazie podobne są nawet dzieje świętego Franciszka.
- Motyw ślubowania czystości.
- Motyw skrajnej ascezy, cierpień ciała doznawanych przez pokutnika.
- Motyw cudownych zdarzeń po śmierci bohatera.
Jaki znasz inny przykład literatury hagiograficznej?
Innym przykładem literatury hagiograficznej są Kwiatki św. Franciszka – zbiór legend o życiu św. Franciszka, filozofa i założyciela zakonu franciszkańskiego (zakonu braci mniejszych), który w wierze cenił najbardziej prostotę – miłość bliźniego i przyrody. Kwiatki św. Franciszka zostały spisane w XIV wieku przez anonimowego autora. Utwór należy do literatury hagiograficznej, nie trzyma się jednak rygorystycznie schematu. Znajduje się w nim wiele fragmentów opowiadających o cudownych i nadnaturalnych momentach w życiu Franciszka. Oczywiście, na tle sformalizowanego wzoru hagiografii, Kwiatki wydają się być utworem nieuporządkowanym, nawet chaotycznym. Jest to jednak utwór niezwykle ciekawy. Narrator snuje opowieść, odwołując się stale do historycznego czasu, miejsca i bohaterów, przez co opowieści mają rys autentyczności. Nie tylko żywot św. Franciszka nie przystawał do wzoru literatury średniowiecznej. Także biografia i filozofia świętego odstawała od ówczesnych norm: propagował on ubóstwo, wyrzeczenie się dóbr doczesnych i pokorę, które jednak prowadzić miały do radosnej afirmacji życia i umiłowania wszelkiego Boskiego stworzenia.
Zauważ
Kwiatki św. Franciszka nie realizują całkowicie schematu żywotu świętego, gdyż nie są pełną biografią. Mają jednak trójdzielną kompozycję: Pieśń słoneczną; obrazki z życia św. Franciszka; cuda pośmiertne. Są to elementy hagiograficzne.
Zobacz:
Przedstaw Legendę o św. Aleksym jako przykład literatury hagiograficznej
Udowodnij, że życie świętego Aleksego wpisuje się w schemat gatunku zwanego legendą.
Święty Aleksy jako wzorzec osobowy – czy może być symbolem wartości cenionych i dziś?