Wacław Potocki w Transakcji wojny chocimskiej, świadomy dewaluacji sarmackich wartości, pragnie wskrzesić czasy świetności polskiego oręża, przypomnieć, czym naprawdę powinien odznaczać się szlachcic Sarmata. Sięga więc w przeszłość, prawie pięćdziesiąt lat wstecz, opiewa przygotowania i przebieg bitwy pod Chocimiem w 1621 roku, kiedy to wojska polskie, dowodzone przez Karola Chodkiewicza, odniosły triumfalne zwycięstwo nad armią turecką.
Potocki w trakcie pracy nad Transakcją… wykorzystał diariusz wojenny spisywany przez Jakuba Sobieskiego – jednego z uczestników bitwy. Świadomie nadał swemu utworowi formę eposu, by w ten sposób uwznioślić bohaterski czyn Polaków i stworzyć mit rycerza kresowego – niezłomnego wojownika, który z szablą u boku broni wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed najazdem pogańskiej hordy.
- I rzeczywiście, Transakcja… odsłania wielki teatr wojenny, ukazuje imponującą paradę polskiego rycerstwa, obrazuje mistrzostwo szabli. Trzeba jednak mieć na uwadze, iż sceny batalistyczne przedstawiają bohaterstwo polskiego oręża w sposób celowo wyolbrzymiony.Zabiegi hiperbolizacji i idealizacji są wszechobecne w utworze.
- Towarzyszą im elementy drapieżne, zaskakujące makabrą, ukazujące grozę śmierci: „ciepłe wątroby kipią na tuleje”, „Krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”, „Ludzie się nie dobici w swoich kiszkach plącą…” itp. Obraz bitwy jest więc zarówno wzniosły, jak i wstrząsający.
- Autor ukazuje waleczność, niezłomność i odwagę polskich Sarmatów, podkreśla gotowość do poniesienia najwyższych ofiar. W ten sposób na prawach kontrastu eksponuje przepaść, jaka dzieli dawnych, nieskazitelnych rycerzy od ich obecnych potomków, którzy krewkość charakteru marnotrawili w sąsiedzkich sporach i procesach o miedzę.
Wizja świetności przodków przeciwstawiona obrazowi upadku ich potomków ma zatem wyraźny podtekst dydaktyczny. Ma zawstydzić warchołów i pieniaczy, wstrząsnąć sumieniem, dać pozytywny wzór do naśladowania. Zresztą, jeśli idzie o elementy moralizatorskie, jest ich w utworze znacznie więcej, przede wszystkim w szeroko rozbudowanej sferze dygresji. Tu właśnie narrator przywdziewa szaty nauczyciela moralizatora, który z satyrycznym zacięciem wypomina szlachcie jej największe grzechy, a jest ich niemało. Uwagi te, obiektywnie potrzebne, nie przydają jednak dziełu większej wartości, są zbyt bezpośrednie, a także nużące.
Dzieło Potockiego dzisiaj jest już zabytkiem literatury. Nie przetrwało próby czasu może z tego względu, iż jego autor zrezygnował z możliwości fikcji literackiej na rzecz skrupulatnej, przesadnie szczegółowej relacji z przebiegu samej wojny.
O Transakcji wojny chocimskiej Wacława Potockiego zapamiętaj!
- Jest polskim przykładem siedemnastowiecznego eposu.
- Źródłem utworu był diariusz bitwy, pisany przez Jakuba Sobieskiego, a dotyczący bitwy z Turkami pod Chocimiem.
- Kształtuje i propaguje wzór wodza Sarmaty, w pozytywnym znaczeniu, a jest nim hetman Jan Karol Chodkiewicz.
- Charakterystyka bezpośrednia eksponuje cechy takie, jak powaga i dostojeństwo wyglądu, męstwo, mistrzostwo w boju, poczucie misji.
- Charakterystyka pośrednia rodzi się dzięki mowie Chodkiewicza i budzić ma w Polakach ducha walki. Odwołuje się hetman do tradycji sarmackiej, do najwyższych wartości, do Boga, ojczyzny, do męstwa Polaków. Jest to też popis oratorstwa. Mówca wzrusza, przypomina krzywdy doznane od wroga, kontrastuje portret mężnych Sarmatów z lichymi Turkami.
- W opisie samej bitwy pojawiają się charakterystyczne szczegóły. Można powiedzieć, że spełnia on postulat szokowania odbiorcy. Pełen jest okrucieństwa i obrazów naturalistycznych: „kipią ciepłe wątroby”, „kopije kruszą się w trupach”, „wiązną konie w mięsie”. Jest to zarazem literacka scena batalistyczna.
Klasyczne cechy Transakcji… jako eposu:
- jest tu inwokacja,
- jest realizm szczegółu,
- jest wzór wodza, mowa przed bitwą,
- są sceny batalistyczne.
- Nieraz jednak odbiega autor od sztywnego schematu eposu, by prezentować prawdę historyczną.
Zobacz:
Omów temat i okoliczności powstania Transakcji wojny chocimskiej
Udowodnij, że Transakcja wojny chocimskiej Potockiego jest eposem.