Łańcuch eposów: Iliada • Odyseja • Eneida
-
Iliada, Odyseja, Eneida – to eposy starożytne
– wzorcowe dla późniejszych pokoleń. Możemy je nazwać klasycznymi. Ustalają wzorcowy schemat, opiewają dzieje i czyny starożytnych bohaterów, są wspólnym dziedzictwem kulturowym Europy. Iliadę i Odyseję stworzył Homer.
- Iliada dotyczy Troi (Ilionu) i wojny trojańskiej.
- Odyseja opowiada o powrocie Odyseusza do domu – dziesięcioletniej tułaczce po morzach. Pojawiają się wątpliwości, czy rzeczywiście Homer był autorem obu dzieł – to słynna kwestia homerycka. W tradycji literackiej trwa jednak przekonanie, że pierwszym poetą naszego kręgu kulturowego, ojcem literatury śródziemnomorskiej był właśnie Homer.
Uwaga – autorem Eneidy – eposu o Eneaszu, założycielu Rzymu jest już twórca rzymski – Wergiliusz. Epos na lata stał się głównym i najszczytniejszym gatunkiem epiki – aż do rządów do dziś nam jaśnie panującej powieści.
-
Epos rycerski
Spadkobiercą eposu starożytnego w średniowieczu okazał się epos rycerski. Wiele przejął: heroicznego bohatera – rycerza, patos i podniosłość stylu, umiłowanie scen batalistycznych. Natomiast podstawowa różnica wynika z innego systemu religijnego – mamy do czynienia z monoteizmem; Bóg otoczony czcią jest obecny w eposie rycerskim, lecz nie uczestniczy w sposób tak pospolity w działaniach człowieka. Inna nazwa: chansons de geste. Dobry przykład – Pieśń o Rolandzie.
-
Boska komedia Dantego
Wersja renesansowa eposu? Są badacze, którzy nazywają dzieło tylko poematem. Ale warto zarejestrować je w łańcuchu dzieł epickich. Jest poematem złożonym ze stu pieśni, opowiada o podróży Dantego po zaświatach – piekle, raju, czyśćcu. Podobnie Odyseja za temat miała podróż. Dante podobnie jak Odyseusz zszedł do krainy umarłych… Wprawdzie – i to właśnie jest takie renesansowe – nie rycerz a człowiek w połowie życia jest bohaterem dzieła, ale styl opowieści może śmiało sprostać wymaganiom gatunku.
-
Jerozolima wyzwolona Tassa
Czysty przykład eposu z końca XVI w. Dzieło Torquata Tassa. Tematem wraca do wypraw krzyżowych, kreuje rycerskie sylwetki, miesza świat cudowny z realnym. Trzyma się prawideł gatunku, powraca do eposu rycerskiego. Opiewa wojnę w imię Boga, eksponuje heroizm, pobożność i szlachetność postaci.
-
Epos wieku XVII
- Raj utracony Johna Miltona (Anglia),
- Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego (Polska)
Powyższe przykłady dowodzą, że gatunek w wieku XVII nie zaginął. Przeciwnie – cechy epoki – a była bardzo mistyczna i bardzo wojenna – sprzyjały eposowi. Milton stworzył epos szczególny, bardzo religijny – o wojnie Boga z szatanem. Tam walczą zastępy anielskie z batalionami diabłów i nie brak scen batalistycznych opisanych podniosłym stylem.
Polski utwór nie jest aż tak doskonały artystycznie – barokowy poeta nie miał talentu Homera i nie będziemy sobie tego wmawiać. Za to potrafił dość dosadnie opisać okrutne pole bitwy, zarysować sylwetki wodzów i trzymać się wymogów gatunku.
-
Oświecenie – poemat heroikomiczny
Jesteśmy w wieku XVIII. Panowanie zdobywa powieść. Odnotujmy jednakże utwory polskiego poety oświeceniowego Ignacego Krasickiego: Myszeidę i Monachomachię. Można rzec, że to antyeposy. Są parodią zacnego gatunku – poeta używa podniosłego stylu do opisu walk śmiesznych postaci, opiewa wojnę kotów z myszami albo bitwę zapijaczonych mnichów. Zresztą pomysł nie należy do Ignacego Krasickiego – to także gatunek antyczny. Tyle że antyk wolał wojnę żab z myszami.
-
Romantyzm – Pan Tadeusz
Ostatni epos. Przynajmniej w literaturze polskiej. Ostatni zajazd, ostatni polonez. Mickiewicz napisał ten utwór, trzymając się reguł ustalonych przez Homera i wymaganych przez tradycję literacką. Wprawdzie nie żałował dowcipu i humoru, także trudno tu o rycerza w stylu homerowym, Bóg nie wtrąca się w sprawy Soplicowa zanadto, bohaterem jest cała szlachta – ale to epos z całą pewnością i więcej takich nie będzie.
-
Powieść – epopeja
Co zapanuje po eposie? Właśnie ona – powieść. A jeśli będzie szczególna – otrzyma miano epopei. Dzieje się tak wówczas, gdy powieść, choć pisana prozą, spełnia misję eposu, ma pewne jego cechy. I tak – opowiada o istotnym przełomowym wydarzeniu, jest ważna dla danej grupy społecznej, ma homeryckie cechy jak realizm szczegółu, sceny batalistyczne itp.
Dobry przykład to polska epopeja chłopska – Chłopi Reymonta. Rosyjska epopeja wojenna – Wojna i pokój Lwa Tołstoja.
Zobacz:
Wymień znane Ci nawiązania do eposu homeryckiego w późniejszych epokach.
Odwołując się do lektury, wskaż podobieństwa i różnice eposu polskiego Pana Tadeusza i Iliady