Pierwsze dzieła literatury greckiej powstały około VIII w. p.n.e. Wcześniejsze źródła pisane, zachowane na glinianych tabliczkach z okresu cywilizacji kreteńskiej, świadczą jedynie o wydatkach i sprawach gospodarczych pałacu w Knossos.
Prawdziwą literaturę, co prawda mówioną, przekazywaną ustnie, stworzył dopiero niewidomy aojda, czyli pieśniarz, Homer. Dwa przypisywane mu poematy epickie: Iliada i Odyseja – stały się najważniejszymi tekstami kultury zarówno dla samych Greków, jak i dla całej późniejszej cywilizacji europejskiej. Iliada i Odyseja to eposy bohaterskie: poematy narracyjne pisane heksametrem, o wzniosłym stylu, opisujące czyny wielkich wojowników i herosów.
Już starożytni nie wiedzieli nic o życiu Homera. Zgodnie z tradycją uważano go za niewidomego śpiewaka. O jego pochodzenie miało się spierać aż siedem greckich miast; za najbardziej prawdopodobne uważa się, że pochodził z Chios. Brak danych o nim i dokładna analiza jego eposów doprowadziły niektórych uczonych do wniosku, że Homer nigdy nie istniał, a Iliada i Odyseja powstały z połączenia drobniejszych pieśni epickich, układanych przez różnych wędrownych śpiewaków na przestrzeni wielu lat. Po raz pierwszy twierdzenie takie pojawiło się na początku wieku XVIII. Dyskusja wokół tego, czy Iliadę i Odyseję stworzył jeden poeta, czy wielu – nosi miano kwestii homeryckiej. Uczeni podzielili się na dwie grupy: analityków, tych, którzy eposy przypisywane Homerowi uważali za dzieła zbiorowe, oraz unitarystów, czyli zwolenników teorii o jednym genialnym autorze. Tematem pobocznym sporu stała się osoba samego Homera. Uczeni zaczęli się zastanawiać, czy ktoś taki w ogóle istniał, skąd pochodził, czy był ślepy. Do dziś kwestia homerycka pozostaje nierozstrzygnięta. Wersja najprostsza mówi, że Iliada i Odyseja to dzieła ślepego aojdy o imieniu Homer, żyjącego pomiędzy IX a VIII w. p.n.e.
Zapamiętaj!
Cechy eposu homeryckiego
- Współwystępowanie i przenikanie się dwóch rzeczywistości: świata bogów i świata ludzi, bohaterów.
- Działania postaci ziemskich zależą od woli bogów – bogowie uczestniczą we wszystkich ważnych wydarzeniach. Bohaterowie ziemscy są jednak zarazem mocno powiązani ze środowiskiem społecznym, ich zachowania podlegają charakterystyce psychologicznej, a czyny – ocenom moralnym.
- Bogowie z kolei są wyposażeni w ludzkie cechy charakteru – nie są im obce namiętności i ambicje ludzi.
- Fabuła ma charakter epizodyczny, co wiąże się zapewne z tym, że źródłem eposu były zespoły niezależnych pieśni.
- Istotną rolę odgrywa tu wszechwiedzący narrator, zachowujący dystans wobec opowiadanych zdarzeń i ujawniający swoją obecność w bezpośrednich wypowiedziach do odbiorców. Szczególnie wyraźnie ujawnia się w inwokacji, rozwiniętym bezpośrednim zwrocie do bóstwa na początku utworu.
- W stylu eposu przenikają się dwie tendencje: patetyczny styl opowiadania o bohaterskich czynach i realistyczny styl dokładnego opisu. Szczególną rolę odgrywają tu barwne, dynamiczne opisy walki. Opisy spełniają często funkcję retardacyjną, czyli opóźniającą: wstrzymują rozwój zdarzeń, oddalają w czasie punkt kulminacyjny i wprowadzają element rozbudowanej charakterystyki bohatera lub sytuacji.
- Dla tego stylu charakterystyczne są stałe epitety i rozbudowane porównania – tzw. porównania homeryckie.
- Charakterystyczną miarą wierszową antycznego eposu jest heksametr. Na nim wzorowany był w XIX wieku tzw. heksametr polski, używany najczęściej w funkcji stylizacyjnej – jako znak dawnej epickości i powagi. Najznakomitszy przykład tzw. heksametru polskiego stanowi Pieśń Wajdeloty z Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda.
Iliada
– pieśń o Ilionie, czyli Troi; Ilion to inna nazwa tego miasta, pochodząca od imienia legendarnego założyciela Ilosa – jest relacją z pewnego epizodu trwającej dziesięć lat wojny trojańskiej, w której przeciwnikami byli Trojanie i Grecy, a dokładniej: greckie plemię Achajów.
Cała historia zaczęła się od pięknej kobiety. Królewicz trojański Parys porwał bowiem Helenę, żonę króla spartańskiego Menelaosa. Obrażony król i wielu jego, żądnych łupów, sławy i zemsty, rodaków najeżdżają Troję. Wojna trwa ze zmiennym powodzeniem dziesięć lat, wodzem Greków jest Agamemnon – brat Menelaosa, na polu bitwy najbardziej zaś wyróżniają się męstwem Grek Achilles i Trojańczyk Hektor. Poemat opisuje krótki, lecz bardzo ważny epizod wojny, który miał miejsce w ostatnim roku walk. Otóż Agamemnon obraził Achillesa, odbierając mu jego ukochaną brankę Bryzeidę. Urażony heros postanawia ukarać wodza i odstępuje od walki, a do tego jego matka, bogini Tetyda, skłania bogów do walki po stronie Trojan. Nie wiadomo, co by się stało z Grekami, gdyby nie śmierć Patroklosa, wielkiego przyjaciela Achillesa. To powoduje, że Achilles wraca pod Troję, szukając zemsty. W swoim gniewie Achilles jest nienasycony: nie zadowala się śmiercią wielu Trojańczyków, nawet Hektora – zabójcy Patroklosa. Spuszcza z tonu, dopiero gdy widzi rozpacz Priama – ojca Hektora, który przybywa do obozu Greków, aby błagać o zwłoki syna. Żądny zemsty Achilles zbezcześcił bowiem ciało Hektora, pozostawiając je bez pochówku, a to dla starożytnych równało się skazaniu zmarłego na wieczną udrękę. Iliada kończy się wydaniem ciała Hektora Priamowi.
Główną postacią dzieła jest właśnie Achilles, syn Peleusza i bogini Tetydy. W dzieciństwie był przez matkę kąpany w Styksie, rzece, której wody zapewniały odporność na wszelkie rany. Tetyda trzymała wówczas Achillesa za piętę, więc ta jedna część ciała nie została zanurzona w magicznej wodzie i pozostała nieodporna na zranienia. Dlatego ugodzony strzałą Parysa prosto w piętę – Achilles umiera.
Odyseja
opowiada o przygodach jednego z wojowników greckich, Odyseusza, który przez dziesięć lat próbuje powrócić spod Troi do domu. O ile Achilles z Iliady uosabiał męstwo, o tyle Odyseusz jest wcieleniem sprytu. To właśnie on wymyślił słynnego konia trojańskiego, który umożliwił Grekom zwycięstwo nad Trojanami. Tułaczka Odyseusza wymaga jednak od niego równie dużo sprytu, jak i odwagi. Bohater podróżuje przez wiele fantastycznych krain, odwiedza królestwo zmarłych, giną wszyscy jego towarzysze. A wszystko to powoduje zagniewany Posejdon, którego syna Polifema Odys swego czasu oszukał i oślepił. Gdyby nie opieka bogini Ateny, to Odys nigdy by nie powrócił do Itaki i nie spotkał się ze swą wierną żoną Penelopą.
W rzeczywistości przedstawionej eposu przenikają się dwa światy: bogów i ludzi. Bogowie pojawiają się często na ziemi, przeszkadzają lub pomagają śmiertelnikom, za ich pośrednictwem załatwiają swoje własne porachunki. Herosi, pomimo wielkiej siły i sprawności, nie są wcale postaciami w pełni samodzielnymi – ich poczynaniami kieruje Fatum, czyli los, przeznaczenie. Stają się więc w pewnym sensie zabawką w rękach bogów i wszechmocnego – bo stojącego nawet ponad bogami – przeznaczenia.
Od razu skojarz!
Hezjod i porządek tego świata
Za drugiego ojca literatury greckiej uznaje się żyjącego w VII w. p.n.e. beockiego rolnika Hezjoda. Znane nam jego eposy reprezentują nowe formy gatunkowe. To epos kosmogoniczny Teogonia, którego tytuł znaczy dosłownie: narodziny bogów, oraz epos dydaktyczny Prace i dnie. Twórczość Hezjoda jest zupełnie inna niż dzieła Homera: przedstawia życie spokojnego i oddanego uczciwej pracy chłopa. Utrwala nie etos rycerza, lecz ideał pracowitego rolnika; to na dziele Hezjoda właśnie wzorował się Mikołaj Rej, tworząc swój Żywot człowieka poczciwego.
Warto pamiętać, że w Pracach i dniach ukazuje Hezjod pięć pokoleń ludzkości. Ostatnie z nich, a zarazem najgorsze, określone tu jako żelazne – to pokolenie współczesne autorowi, pełne nikczemności, zła, kierujące się niskimi pobudkami. Poeta daje do zrozumienia, że jeśli tak będzie dalej, to bogowie szybko unicestwią ludzi. A zatem już w antyku, u źródeł naszej kultury, pojawiają się myśli o… rychłym końcu świata.
Poemat Teogonia jest najstarszym źródłem pisanym dotyczącym mitologii starożytnych Greków. Ukazane w nim zostały stworzenie świata oraz narodziny wszystkich bogów. W związku z tym Teogonia składa się głównie z poetyckich wyliczanek imion. U Hezjoda możemy także odnaleźć pierwszą w literaturze greckiej bajkę.