Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza

Tło epoki

Romantyzm jest czasem, gdy po utracie niepodległości przez Polskę narastają tendencje narodowo-wyzwoleńcze. Po upadku względnie autonomicznego Księstwa Warszawskiego w 1815 roku powstaje Królestwo Kongresowe, całkowicie podporządkowane rządom carskiej biurokracji i wojska. W maju 1823 roku na Litwie rozpoczęły się prześladowania młodzieży z Towarzystwa Filomatów i Zgromadzenia Filaretów. Były to studenckie organizacje samokształceniowe i literackie, które gubernator Litwy Nowosilcow oskarżył o działalność wywrotową. Władze carskie rozpętały nagonkę i stworzyły sfingowany proces polityczny. Aresztowano m.in. Mickiewicza i jego przyjaciół: Tomasza Zana, Jana Sobolewskiego i Jana Czeczota. Wielu z nich zesłano do kopalni syberyjskich, zaś Mickiewicza wyrokiem sądu w kwietniu 1824 oddelegowano w głąb Rosji jako rokującego nadzieję na resocjalizację.

W 1825 roku Mickiewicz przybył do Moskwy, gdzie dowiedział się o krwawym stłumieniu powstania antycarskiego dekabrystów (od rosyjskiej nazwy grudnia – diekabr). Sam Mickiewicz przyjaźnił się z poetami z kręgu dekabrystów, m.in. z Konradem Rylejewem i Aleksandrem Bestużewem. Tymczasem został skierowany do przymusowej pracy w kancelarii gubernatora Moskwy, księcia Dymitra Glicyna. Wtedy właśnie rodzi się pomysł napisania Konrada Wallenroda, gdyż w Mickiewiczu narasta przekonanie, że tak potężnego wroga jak car nie uda się pokonać w otwartej walce. Ideologię spisku i podstępu, obecną w tym dziele, wzmocnił zapewne fakt śmierci liberalnego cara Aleksandra I i wstąpienia na tron rosyjski Mikołaja I, zwolennika rządów silnej ręki. Mickiewicz zyskał wielkie uznanie wśród intelektualistów rosyjskich, spotykał się m.in. z czołowym romantykiem rosyjskim, Aleksandrem Puszkinem. Właśnie dzięki niemu umożliwiono mu wyjazd z Rosji ze względu na rzekomą chorobę zagrażającą życiu (1829). Rok wcześniej wydał w Moskwie Konrada Wallenroda.

Geneza dzieła

Powieść poetycka (Konrad Wallenrod) Adama Mickiewicza powstała w czasie zesłania poety do Rosji; pisał ją w latach 1825-1827. Wyrasta ona z wielkiej dyskusji ideologicznej i moralnej przewijającej się przez polski romantyzm, dyskusji na temat etycznych możliwości walki z wrogiem.

Pierwsza tendencja, bardziej popularna, głosiła, że tylko walka otwarta, rycerska, a więc na przykład poprzez powstanie, jest metodą moralnie słuszną.
Przeciwstawna jej tendencja gloryfikowała przekonanie, że ojczyzna jest dobrem najwyższym, a więc dopuszczalne są wszelkie środki walki o jej wolność, nawet z pozoru niemoralne, takie jak: podstęp, zdrada, szpiegostwo czy wreszcie spisek.

Mickiewicz prawdopodobnie zetknął się z głośną wśród szlachty polskiej historią niejakiego Żewuckiego, który był szpiegiem w armii rosyjskiej na rzecz Polaków, został schwytany i stracony. Na pewno też na wybór tematu patrioty spiskowca i jego tragizmu wpłynęły osobiste doświadczenia Mickiewicza i jego kolegów – proces i martyrologia filomatów oraz krwawe represje i egzekucje po upadku dekabrystów. Także doświadczenia samego poety, który będąc patriotą, musiał jednak pracować jako carski urzędnik państwowy, tworzyły sytuację dwuznaczną i powodowały konflikt wewnętrzny, który, być może, znalazł swoje odzwierciedlenie w Konradzie Wallenrodzie.

Tytuł

Aby móc wydać dzieło o tematyce narodowej w Rosji i nie mieć kłopotów z cenzurą, Mickiewicz nie mógł pisać wprost o dramacie spiskowca. Zastosował więc kostium historyczny i poetykę maski, znane zresztą w poetyce romantycznej. Przeniósł akcję w odległą przeszłość – do wieku XIV, a jego pozornym tematem uczynił historyczne dzieje wojen litewsko-pruskich i litewsko-krzyżackich. Mickiewicz wykorzystał znaleziony w kronikach historycznych fragment o wielkim mistrzu Krzyżaków, Konradzie Wallenrodzie, który stał na czele zakonu w latach 1391-1393. Ów historyczny wielki komtur przed decydującą bitwą z Litwinami o Wilno w 1392 roku pozostawił swoich rycerzy, co przyczyniło się do ich klęski; następnie popadł w obłęd i zginął w tajemniczych okolicznościach. Wydarzenie to stało się pretekstem dla Mickiewicza do stworzenia tragicznej i rozdartej wewnętrznie postaci głównego bohatera, Litwina, który w dziele zemsty dopuszcza się podstępu i zdrady, aby niejako od środka rozsadzić i unicestwić zakon krzyżacki. Ta poetyka maski była swoistą wskazówką dla Polaków, jak walczyć z wrogiem: noście maskę posłuszeństwa, ale po kryjomu przygotowujcie się do przyszłego powstania.

Motto utworu

Pod tytułem powieści poetyckiej Mickiewicz umieścił motto w języku włoskim pochodzące z dzieła szesnastowiecznego pisarza Niccoló Machiavellego Książę. Brzmi ono w tłumaczeniu:

„macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem”.

Dzieło Machiavellego dopuszcza użycie powszechnie odczuwanych jako niemoralne środków walki, jeżeli wysoki jest cel, uświęcający te środki. Dlatego w zależności od sytuacji należy użyć albo taktyki lwa, albo lisa. Choć Mickiewicz w swoim utworze ukazuje cały tragizm, gorycz i moralne koszty ofiary Konrada, wydaje się jednak, że doradza Polakom, aby pod maską praworządności pamiętali o swojej tożsamości narodowej i prowadzili antycarską działalność. W sytuacji, gdy jest się zbyt słabym, aby stanąć z wrogiem oko w oko, trzeba użyć fortelu i działać w skrytości, gdyż dla największego dobra, jakim jest ojczyzna, trzeba poświęcić wszelkie inne wartości; walka musi być przede wszystkim skuteczna.

Konrad Wallenrod

To powieść poetycka, powstała w Rosji i wydana w Petersburgu w roku 1828, opatrzona została mottem zaczerpniętym z Księcia Niccoló Machiavellego: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia… trzeba być lisem i lwem”.

Mickiewiczowski bohater posługuje się lisią chytrością, by osiągnąć cel, gdyż otwarta walka godna dumnego lwa nie byłaby skuteczna i przyniosłaby klęskę. Działa tym samym w myśl zasady: cel uświęca środki, uważanej za kwintesencję lansowanej w Księciu doktryny politycznej, zwanej od nazwiska autora makiawelizmem.

Akcja utworu osadzona została w końcu XIV w. (historyczny Wallenrod był mistrzem krzyżackim w latach 1391-1393), gdy Krzyżacy zagrozili Litwie ostateczną zagładą.

Główne postacie to bohater tytułowy – Konrad Wallenrod, pustelnica zamknięta w wieży (Aldona), prowadząca co noc potajemne rozmowy z Konradem, i wajdelota Halban.

Co się dzieje?

Wallenrod – wielki mistrz krzyżacki skrywa wielką tajemnicę. Czytelnik poznaje ją głównie z Powieści wajdeloty, śpiewanej przez przebranego za żebraka Halbana. To pieśń o Walterze Alfie, Litwinie, który jako dziecko schwytany został przez Krzyżaków i wychowany przez wielkiego mistrza. Lecz pewien stary Litwin – śpiewak Halban – nie dopuścił do wynarodowienia chłopca, powiedział mu prawdę o jego przeszłości, podsycał w nim żądzę zemsty, pielęgnował miłość do Litwy. Podczas kolejnej wojennej potyczki Alf wraz z Halbanem przeszedł na stronę rodaków. Alf poślubił córkę księcia Kiejsuta, Aldonę, lecz „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Nadciągała groźba wojny z Krzyżakami – a jeden Alf wiedział, jak są silni i że zwyciężą Litwinów. Obmyślił sposób na zwycięstwo – opuścił żonę i ojczyznę, przedostał się do krzyżackich szeregów, zdobył tam jako Konrad Wallenrod władzę komtura i uznanie. Ostatecznej zemsty dokonał, prowadząc wojnę z Litwą niedbale i z wielką szkodą dla Krzyżaków. Po klęsce tajny trybunał zdemaskował Konrada i skazał go na śmierć. Konrad pożegnał się z Aldoną, wyjawił sędziom pobudki swego czynu i – popełnił samobójstwo.

Uwaga! Poemat był początkowo rozumiany jako apoteoza zdrady

Na podstawie przedstawionego w nim zagadnienia sformułowano ideę wallenrodyzmu, czyli działania podporządkowanego przeświadczeniu, że bezgraniczna miłość ojczyzny usprawiedliwia wszelkie czyny podjęte dla jej dobra – hasłu: cel uświęca środki. Później dostrzegano w utworze nie pochwałę zdrady, lecz tragizm wynikający z konieczności wyboru nieetycznej drogi. Wallenrod pozostaje wierny swojej ojczyźnie, zdradzając jednocześnie zakon. Jest zmuszony porzucić drogie mu ideały chrystianizmu i rycerskości, a nawet zaprzeczyć im. Czyni to dla ratowania ojczyzny przed zagładą, w jego systemie etycznym dobro ojczyzny stanowi bowiem wartość najwyższą.

Ważnym tematem utworu jest rola pieśni i poezji w życiu narodu

Pieśń – poezja – i ci, co ją tworzą, odgrywają niebagatelną rolę w życiu i w historii narodów. Popatrzmy na losy Konrada Wallenroda: gdy jako dziecko wychowywał się wśród Krzyżaków, stary pieśniarz Halban wzniecał w nim miłość do Litwy, za pomocą pieśni przybliżał mu obraz ojczyzny i wzbudzał uczucia patriotyczne. Powieść Wajdeloty kryła w sobie prawdę o dziejach narodu litewskiego i o życiu Konrada, przechowywała te informacje dla innych pokoleń. Gdy Konrad był już komturem krzyżackim i miał dokonać ostatecznej klęski zakonu, wahał się i zwlekał. To pieśń – piękna ballada Alpuhara o poświęceniu arabskiego wojownika, który udając przyjaźń, pozarażał wrogów dżumą – zawierała wzór postępowania. To pieśni wzniecały w nim uczucie nienawiści do wroga. Gdy ginie Konrad, Halban pozostaje, by głosić potomnym jego czyny.

Wniosek

Poezja narodowa spełnia rolę mistrza, który uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie patriotyzmu.

Na wzór poezji tyrtejskiej rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie.

Pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowania, które mogą przejąć młodsze pokolenia.

Poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje i utrwala jego historię, przekazuje ją młodszym potomkom („Stoi na straży narodowego pamiątek kościoła”).

Poezja organizuje więź, łączność między starszymi a młodszymi pokoleniami, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu –
O wieści gminna! Ty arko przymierza
Między dawnymi i młodszymi laty.
W tobie lud składa broń swego rycerza,
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty
(Pieśń Wajdeloty)

Jaki to ma sens?

Mickiewicz pisze do Polaków w czasach niewoli. Fabuła Konrada Wallenroda sięga do zamierzchłej przeszłości. Jest to jednak historyzm pozorny – historyzm maski. Utwór odnoszono do współczesności i interpretowano jako parabolę sytuacji człowieka XIX w. W roku 1830 utwór został również odczytany jako pobudka do powstania: „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod – Belwederem” – powiedziano po nocy listopadowej.

Tragizm Konrada Wallenroda

Sytuacja tragiczna ma miejsce wówczas, gdy bohater stoi przed koniecznością dokonania wyboru między dwoma racjami, które są równorzędne, lecz każda decyzja będzie zła – przyniesie negatywne skutki. W takiej właśnie sytuacji znalazł się Konrad Wallenrod, gdy zbliżała się wojna z Krzyżakami.

Musiał wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny a miłością do Aldony. Wybrał Litwę – poświęcił swoje życie prywatne i miłość ukochanej kobiety. Z kolei gdyby wybrał dobro prywatne – także nie byłby szczęśliwy. Nie pozwoliłyby mu żyć spokojnie wyrzuty sumienia, zresztą Krzyżacy szybko zwyciężyliby Litwę i zburzyli spokój jej mieszkańców.

Życie prywatne a ojczyzna nie jest jedyną sprzecznością racji, przed jaką stoi Konrad Wallenrod. Sytuacja tragiczna rozgrywa się w jeszcze jednej sferze:

Bohater musiał wybrać między honorem a zwycięstwem nad Krzyżakami. Dzieje się bowiem tak, że metoda, jaką obrał Konrad, jest jedynym sposobem walki z Krzyżakami, lecz to metoda niegodna prawego rycerza. Wallenrod musiał kłamać, musiał zdradzić – a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie, stanął do walki twarzą w twarz z Krzyżakami – poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny.

Tak więc Konrad Wallenrod poświęcił swój honor, a być może i zbawienie – grzeszył – lecz nie mógł tego uniknąć, i w tym tkwi tragizm Mickiewiczowskiego bohatera. Ciężar popełnionej zdrady nie pozwolił mu wrócić do normalnej egzystencji, odebrał sobie życie nie ze strachu przed krzyżacką zemstą, ale w poczuciu własnej klęski. Samobójstwo było jeszcze jednym sprzeniewierzeniem się chrześcijańskiej etyce. Stwierdzenie, że „niebo za młodu umiał poświęcić” nie jest metaforyczne. Konrad zdradził i Krzyżaków, i złamał śluby zakonne, a zdrada była grzechem najcięższym.

Konrad Wallenrod – bohater bajroniczny

Ukształtowanie Wallenroda przypomina bohatera, którego poznaliśmy w utworach Byrona. Przypomnij sobie Giaura: tajemniczy, zbuntowany, dumnie odwrócony od świata, skrywający ponurą tajemnicę przeszłości. Wszystkie te elementy pasują do Konrada Wallenroda, gdy poznajemy go jako krzyżackiego komtura. Również czyny, które prowadzą do zwycięstwa (w przypadku Giaura – do zemsty) są dyskusyjne z etycznego punktu widzenia.

Romantyczne cechy Konrada Wallenroda:

gotycyzm (akcja rozgrywa się w średniowieczu);
orientalizm (w Pieśni Alpuhary);
mesjanizm (poświęcenie głównego bohatera);
indywidualizm jednostki stającej do samotnej walki ze złem (Konrad Wallenrod);
konflikt szczęścia prywatnego ze służbą ojczyźnie;
bunt, spisek, podstęp jako metody walki;
poezja jednym z tematów wiodących.

Konrad Wallenrod jako powieść poetycka

Powieść poetycka – gatunek typowo romantyczny.

Cechuje ją:

Brak łańcucha przyczynowo-skutkowego w przebiegu akcji. Na przykład po scenie V Wojna, w której opisane są przyczyny konfrontacji rycerzy zakonnych z Litwinami i sądu kapturowego nad wielkim mistrzem Konradem Wallenrodem, następuje scena VI Pożegnanie – opis klęski Krzyżaków i samobójczej śmierci tytułowego bohatera.

Brak chronologii wydarzeń opisanych w utworze.
Najpierw – w scenie I dowiadujemy się, że na wielkiego mistrza został wybrany rycerz, który wsławił się wielkimi czynami podczas wypraw krzyżowych, a o wcześniejszych losach głównego bohatera dowiadujemy się dopiero w scenie IV zatytułowanej Uczta.

Synkretyzm rodzajowy, czyli łączenie w obrębie jednego utworu elementów typowych dla różnych rodzajów literackich: epiki, liryki i dramatu.
- Obecność narratora i fabuły, a także Przedmowa autora i zawarta w scenie IV (Uczta) Powieść wajdeloty są przykładem elementów epickich zawartych w utworze.
- Elementami lirycznymi są na przykład liczne opisy, rymowy układ utworu, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi, a także zawarte w scenie II hymn Duchu, Światło boże! i pieśń zamykająca tę scenę – Wilija, naszych strumieni rodzica.
- Rozmowa Konrada z Pustelnicą w scenie VI Pożegnanie ma cechy dramatu.

Synkretyzm gatunkowy – współistnienie w jednym utworze różnych gatunków literackich.
- hymn Duchu, Światło boże!,
- pieśń Wilija, naszych strumieni rodzica ze sceny II,
- ballada Alpuhara.

Kreacja bohatera. Wallenrod to bohater bajroniczny:
- tajemniczy – działa w przebraniu, w masce,
- jest samotny, sam jeden walczy z zakonem krzyżackim,
- jest zdolny do największych poświęceń – opuszcza dom i ukochaną kobietę,
- dokonuje czynu dwuznacznego moralnie (zdradza), aby ratować ojczyznę.

Nastrojowość i tajemniczość utworu. Autor stopniowo buduje atmosferę grozy i tajemniczości, umieszcza akcję wielu scen w nocy, na przykład na przykład „sąd” zamaskowanych sędziów nad Konradem, w lochach, przed tajemniczą księgą zakonu, albo po zachodzie słońca – scena samobójstwa głównego bohatera.

Dodatkowo efekt tajemniczości potęguje fragmentaryczna kompozycja utworu. Wydarzenia relacjonowane fragmentami, wyrywkowo, dopiero przy końcu utworu układają się w logiczną całość. Zanim dowiemy się, że w wieży żyje Aldona – żona Wallenroda – znamy ją jako tajemniczy Głos z wieży.

Historyzm utworu, czyli umieszczenie akcji dzieła w zamierzchłej przeszłości. Romantycy bardzo lubili średniowiecze. Wydarzenia opisane w Konradzie Wallenrodzie miały miejsce w latach 90. XIV w. Choć Mickiewicz osadził utwór w kontekście historycznym, to nie trzyma się prawdy historycznej, stosuje ją jako tło opisywanych w utworze wydarzeń – fakty traktuje dość swobodnie.

Liczne dygresje – choćby najsłynniejsze strofy utworu o roli pieśni i poezji w życiu narodu.

Co to jest wallenrodyzm?

Wallenrodyzm jest postawą człowieka, który postępuje podobnie, jak uczynił to Konrad Wallenrod – walczy o słuszną i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć swój cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Wallenrod, by zwyciężyć Krzyżaków, przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał rycerza krzyżackiego i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi. Nie była to walka czysta i honorowa.

Poemat polityczny!
Był nim niewątpliwie Konrad Wallenrod, który propagował postawę spisku, buntu, pokazywał możliwość walki i zwycięstwa z silniejszym wrogiem. Zakon krzyżacki oznaczał dla czytelników utworu Rosję, a poemat Mickiewicza uważano za zachętę do walki – średniowieczny „płaszcz” nikogo nie mógł zmylić.
Był Konrad Wallenrod dziełem znanym powstańcom z roku 1830.

Zobacz: